Prawo (nie)doskonałe

Jakie gatunki powinny być chronione?

Jedną z najstarszych i najbardziej znanych form ochrony przyrody jest ochrona gatunkowa. Zazwyczaj oznacza ona zakaz zabijania zwierząt, zrywania roślin i innego szkodzenia organizmom, które tą formą zostały objęte. Wydawałoby się oczywiste, że decyzja o tym, które gatunki obejmowane są ochroną, powinna być podejmowana na podstawie przemyślanych kryteriów.

Wilk jest gatunkiem, którego ochrona budzi duże kontrowersje
Fot. Jan Ciesielski

Na pewno ważną przesłanką, decydującą o ochronie, powinna być rzadkość danego gatunku i jego zagrożenie. Jednak nie ma sensu obejmować ochroną prawną wszystkich zagrożonych gatunków. Trzeba jeszcze rozważyć, czy może to przynieść danemu taksonowi jakąkolwiek korzyść. Jeśli np. wszystkie jego stanowiska znajdują się w rezerwatach (są więc i tak chronione na mocy innych przepisów) lub organizmy te nie są przez ludzi powszechnie dostrzegane, a wymieranie jest spowodowane przez zanieczyszczenie atmosfery lub zmiany klimatyczne – wprowadzenie zakazów związanych z ochroną gatunkową nie ma sensu. W przeciwnym wypadku na liście gatunków chronionych zamiast setek gatunków, mielibyśmy ich dziesiątki tysięcy (taka jest skala zagrożenia naszej przyrody). Z drugiej strony, czasami ochroną należy objąć także gatunki, które nie są jeszcze zagrożone, ale np. ze względu na swój atrakcyjny wygląd są potencjalnie narażone na rabunkową eksploatację, lub są tak podobne do innych, rzadszych gatunków, że dla skutecznej ochrony tych rzadszych i te częstsze trzeba objąć zakazami.

Niestety, do tej pory w Polsce nie było ustalonych kryteriów wyboru gatunków do ochrony. O tym, jakie gatunki znajdowały się na tych listach, decydowały przede wszystkim indywidualne poglądy specjalistów zajmujących się poszczególnymi grupami organizmów. Analizując listy z obecnie obowiązujących rozporządzeń można się przekonać, że autorzy różnych ich części nieraz bardzo różnili się w podejściu do ochrony gatunkowej i pojmowaniu jej sensu.

Właściciele stawów rybnych uważają czaplę za osobistego wroga
Fot. Andrzej Kepel

Na przełomie roku 2002 i 2003 eksperci z PTOP „Salamandra” podjęli próbę opracowania takiej listy kryteriów. Konsultowano ją – m.in. za pośrednictwem strony internetowej Towarzystwa – ze środowiskiem przyrodników. Ostatecznie wczesną wiosną propozycja nowych zasad została przedstawiona Państwowej Radzie Ochrony Przyrody, która przyjęła je w kwietniu 2003 r. Tym samym rozpoczęła się nowa era w polskiej ochronie gatunkowej. Przyjęte kryteria stanowią pierwszą próbę ujednolicenia zasad i zobiektywizowania doboru chronionych gatunków. Obejmują one nie tylko rzadkość i zagrożenia poszczególnych gatunków, ale i wiele innych czynników, jak np. prawo międzynarodowe czy potencjalne skutki ekonomiczne ochrony.

Z pewnością przyjęta lista kryteriów nie jest idealna. Nie raz jeszcze będzie poprawiana i dostosowywana do aktualnej sytuacji przyrodniczej i prawnej kraju. Jednak aby wykryć potencjale niedoskonałości, trzeba ją sprawdzić w praktyce. Zadania tego podjęła się grupa ekspertów z różnych działów botaniki, mikologii i zoologii, w ramach przedsięwzięcia koordynowanego przez „Salamandrę”, realizowanego w porozumieniu z Ministerstwem Środowiska. Przeanalizowali oni, w jakim stopniu poszczególne gatunki do tej pory chronione lub proponowane przez różne instytucje i osoby do ochrony, spełniają odpowiednie kryteria i w związku z tym, do jakich form ochrony prawnej się kwalifikują. W ten sposób przeanalizowano ponad 1800 gatunków. Efektem było opracowanie zawierające propozycje nowych list gatunków chronionych.

W maju 2004 Polska stanie się członkiem Unii Europejskiej. Wówczas nasza krajowa ochrona gatunkowa powinna uwzględniać także przepisy unijne. Trzeba więc będzie wydać nowe rozporządzenia o ochronie gatunkowej. Przy ich ostatecznym opracowywaniu zostaną wykorzystane wspomniane wyżej listy, uwzględniające zaproponowane przez „Salamandrę” kryteria. Nasze Towarzystwo ma zamiar brać aktywny udział w przygotowywaniu i konsultowaniu tych nowych rozporządzeń.

Andrzej Kepel