Las na wodzie

Las kojarzy się przeciętnemu człowiekowi z piaszczystą drogą biegnącą wśród drzew oraz mszystym kobiercem, na którym pomiędzy sosnami możemy znaleźć apetycznie pachnące grzyby. Niektóre lasy wyglądają jednak zupełnie inaczej. Należą do nich olsy - jeden z najpiękniejszych, choć jednocześnie najbardziej niedostępnych i nieprzyjaznych dla człowieka typów lasu. W olsie nie ma dróg i już po zrobieniu pierwszych kroków w jego głąb wiemy, że wędrówka po nim nie będzie beztroskim spacerem.

Olsy porastają tereny z wysokim poziomem wód gruntowych, o utrudnionym odpływie. Miejsca takie są przez cały rok zabagnione, a okresowo całkowicie zatapiane. Siedliska olsowe związane są przede wszystkim z wodami stojącymi, a rzadziej wolno płynącymi. Na skutek panowania tak specyficznych stosunków wodnych, olsy mają bardzo charakterystyczny wygląd i zazwyczaj możemy je rozpoznać już na pierwszy rzut oka. Wokół podstaw pni drzew tworzą się porośnięte roślinnością kępy, a przestrzenie pomiędzy nimi przez większą część roku, bądź nawet stale, są wypełnione wodą. Poziom wody może sięgać od kilku do kilkudziesięciu centymetrów nad powierzchnię gruntu. Potocznie olsy nazywane są często „lasami na kępach”. Kępy takie stanowią jakby cokoły dla rosnących na nich drzew i mogą osiągać znaczne rozmiary - niekiedy ich wysokość przekracza metr, a średnica cztery metry. Poszczególne kępy (a co za tym idzie również drzewa) znajdują się nieraz w znacznej odległości od siebie. Niektóre, mało zwarte postacie olsów, przypominają raczej archipelag rozsianych na wodzie wysepek, z których każda zwieńczona jest wysokim drzewem.

Drzewostan olsów budowany jest prawie wyłącznie przez olszę czarną (Alnus glutinosa), mającą zazwyczaj postać strzelistego, smukłego drzewa o ciemnej korze. Czasem towarzyszą jej inne gatunki drzew: jesion wyniosły (Fraxinus excelsior), brzoza omszona (Betula pubescens), sosna pospolita (Pinus sylvestris). W podszycie - czyli warstwie krzewów - znaleźć możemy m.in. kruszynę pospolitą (Frangula alnus), czeremchę zwyczajną (Padus avium), kalinę koralową (Viburnum opulus) oraz niektóre gatunki wierzb, np. wierzbę szarą (Salix cinerea) i wierzbę uszatą (Salix aurita). Pnie i gałęzie drzew często oplecione są pnącymi się łodygami chmielu zwyczajnego (Humulus lupulus). Większość ludzi zna chmiel z uprawy i kojarzy z wyrobem piwa. Mało kto wie jednak, że miejscem naturalnego występowania tej rośliny są właśnie podmokłe lasy. Chmiel, oprócz powszechnie znanej przydatności gospodarczej, ma również duże znaczenie dla drobnych ptaków śpiewających - jego występowanie zwiększa liczbę kryjówek i miejsc dogodnych do budowy gniazd.

Duża wilgotność oraz zróżnicowanie warunków panujących w olsach powodują, że runo tego typu lasu jest bardzo urozmaicone. Ma ono budowę mozaikową. W zalanych wodą przestrzeniach pomiędzy kępami (tzw. dolinkach) występują gatunki siedlisk wilgotnych i bagiennych, np. żółto kwitnąca knieć błotna (Caltha palustris) - czyli pospolity kaczeniec, karbieniec pospolity (Lycopus europaeus), pępawa błotna (Crepis paludosa), czy trująca psianka słodkogórz (Solanum dulcamara) - liana posiadająca pnącą łodygę i szkarłatne jagody. Często rosną tutaj także rośliny typowo wodne jak rzęsa drobna (Limna minor) lub mięsożerny pływacz zwyczajny (Urticularia vulgaris). Natomiast na kępach warunki do życia znajdują rośliny leśne, np. kuklik zwisły (Geum rivale), czyściec leśny (Stachys sylvatica), bluszczyk kurdybanek (Glechoma hederacea). W runie olsów, oprócz wymienionych gatunków, często możemy również spotkać kosaćca żółtego (Iris pseudacorus), wiązówkę błotną (Filipendula ulmaria), tojeść pospolitą (Lysimachia vulgaris), trzcinnika lancetowatego (Calamagrostis canecsens), śledziennicę skrętolistną (Chrysosplenium alternifolium), wiele gatunków turzyc (Carex spp.) oraz innych roślin. Bogactwo florystyczne, w połączeniu z malowniczą i nieco tajemniczą scenerią, nadaje tym lasom swoisty urok. Szczególnie pięknie olsy wyglądają późną wiosną, kiedy pomiędzy drzewami pojawiają się kwitnące kaczeńce i kosaćce, tworząc na tle lustra wody efektowną, zielono-żółtą mozaikę.

Z punktu widzenia nauki o zbiorowiskach roślinnych - fitosocjologii, olsy należą do klasy Alnetea glutinosae, grupującej bagienne lasy oraz zarośla olszowe i wierzbowe. Do niedawna w systematyce fitosocjologicznej wszystkie olsy ujmowano w jeden zespół. Jednak bagienne lasy olszowe wykazują zróżnicowanie zarówno pod względem swej budowy, jak i siedliska, na którym występują. Dlatego w latach siedemdziesiątych wyodrębniono dwa osobne zespoły lasów olsowych: ols torfowcowy (Sphagno squarrosi-Alnetum) i ols porzeczkowy (Ribeso nigri-Alnetum).

Bardziej znanym i rozpowszechnionym w naszym kraju zespołem jest ols porzeczkowy. Drzewostan składa się prawie wyłącznie z olszy czarnej, a kępkowa budowa dna lasu jest bardzo wyraźna. Charakterystyczny jest duży udział w runie porzeczki czarnej (Ribes nigrum), od której pochodzi nazwa zespołu. Olsy porzeczkowe występują w całej Polsce niżowej, najczęściej na obrzeżach jezior oraz w rozległych dolinach rzecznych (ale nie bezpośrednio przy ciekach), gdzie towarzyszą nadrzecznym lasom łęgowym. Ols porzeczkowy jest ostatnim etapem zarastania (sukcesji) torfowisk niskich, i przy zachowaniu odpowiednich stosunków wodnych, stanowi na torfach trwałe zbiorowisko leśne, nie ulegające dalszym zauważalnym przekształceniom.

Ols torfowcowy jest zespołem rzadszym i uboższym florystycznie. W runie obficie występują mchy torfowce, głównie torfowiec nastroszony (Sphagnum squarrosum). Większy niż w olsie porzeczkowym jest także udział gatunków typowych dla borów i torfowisk. Charakterystyczna dla olsów kępkowo-mozaikowa struktura jest tutaj słabiej widoczna. Olsy torfowcowe występują z dala od cieków, w izolowanych, bezodpływowych zagłębieniach, gdzie powierzchniowe ruchy wody są znikome. Miejsca takie prawie nigdy nie są zalewane, dlatego poziom wód gruntowych jest niższy i podlega mniejszym wahaniom niż w olsach porzeczkowych.

Nieco inaczej wygląda podział olsów w terminologii leśnej, uwzględniającej typy siedliskowe lasu. Oprócz olsu typowego wyróżnia się tutaj ols jesionowy. Nazwą tą obejmuje się bardzo żyzne postacie lasu jesionowo-olszowego, porastające miejsca mniej zabagnione, na terenach gdzie woda wykazuje ruchy powierzchniowe. Ols jesionowy, oprócz udziału jesionu w drzewostanie, wyróżnia się dużym bogactwem gatunków roślin. Zbiorowisko to jest ogniwem pośrednim pomiędzy typowymi olsami i nadrzecznymi lasami łęgowymi - w fitosocjologii niektóre postacie olsu jesionowego zalicza się do zespołu łęgu jesionowo-olszowego (Circaeo-Alnetum).

Ze względu na swoją niedostępność, olsy były słabiej penetrowane przez ludzi i w mniejszym stopniu niż inne typy lasu wykorzystywane jako źródło drewna (niestety, obecnie, w związku z dużym popytem na drewno olszowe, ta sytuacja się zmienia). Nawet w przypadku wycięcia lasu olszowego, najczęściej nie stosuje się sztucznych odnowień, a regenerację lasu pozostawia się naturze. Taki wykorzystywany gospodarczo ols łatwo rozpoznać, bowiem na kępach, zamiast pojedynczych okazów, rosną wówczas grupy młodych drzew, otaczających pniaki pozostałe po wyciętych dorodnych olszach. Jednak poważniejszym niż wyrąb niebezpieczeństwem dla istnienia lasów bagiennych jest zmiana stosunków wodnych. Każde znaczniejsze podsuszenie terenu powoduje zanikanie tych zbiorowisk i przekształcanie ich w inne, bardziej suche typy lasów. Osuszone olsy przedstawiają smutny widok - olsze czarne z nasadami pni na wysokości kilkudziesięciu centymetrów nad ziemią i częściowo odsłoniętymi systemami korzeniowymi. Miejsce gatunków bagiennych zajmują rośliny środowisk bardziej suchych, jak pokrzywa zwyczajna (Urtica dioica), czy jeżyny (Rubus ssp.). Lasy olsowe, w krajobrazie leśnym Polski, nie są w tej chwili szczególnie rzadkie. Rosną praktycznie na całym polskim niżu, jednak przeważnie na niewielkich, znacznie mniejszych niż kiedyś powierzchniach. Duże obszary porośnięte olsami występują jeszcze we wschodniej Polsce m.in. na terenach parków narodowych: Biebrzańskiego, Poleskiego i Białowieskiego.

Dla ochrony naturalnych ekosystemów olsów utworzono także kilka rezerwatów np. „Olszyny Rumockie” w woj. mazowieckim, „Olszyny Rakutowskie” w woj. kujawsko-pomorskim czy „Wilcze Uroczysko” w woj. zachodniopomorskim.

Przez długie wieki rozległe olsy i bagna stanowiły naturalną przeszkodę, niemal niemożliwą do przebycia dla ewentualnych wrogów, co niejednokrotnie pokazała historia. Również dziś przemierzanie olsów jest trudne, a niekiedy (ze względu na grząski grunt i duże odległości pomiędzy kępami) nawet niebezpieczne. Do ciężkich warunków terenowych dochodzą także inne uciążliwości - np. nieprzeliczone roje komarów i meszek. Dlatego, nawet spośród ludzi interesujących się przyrodą, większość zna wnętrza lasów bagiennych jedynie z fotografii i opisów. Dla zachowania tych ekosystemów jest to zjawisko korzystne: przynajmniej częściowo chroni je przed presją człowieka. Na pewno jednak, dla każdego wrażliwego na piękno przyrody człowieka, pobyt w prawdziwym, naturalnym olsie będzie niezapomnianym przeżyciem.

Radosław Jaros