Prawo (nie)doskonałe

Co może być pomnikiem przyrody?

Po raz pierwszy kryteria uznawania tworów przyrody ożywionej i nieożywionej za pomniki przyrody są regulowane przez ogólnie obowiązujący akt prawny – rozporządzenie Ministra Środowiska. Choć poddawany konsultacjom społecznym projekt miał liczne wady, ostateczne brzmienie rozporządzenia można uznać za niezłe. Pozostawia ono radom gmin dość znaczną swobodę przy ustanawianiu pomników przyrody. Trzeba przyznać, że tym razem wyniki konsultacji zostały konstruktywnie uwzględnione.

Zgodnie z art. 40 ust. 2 ustawy o ochronie przyrody na terenach niezabudowanych, jeżeli nie stanowi to zagrożenia dla ludzi lub mienia, drzewa uznane za pomniki przyrody podlegają ochronie aż do ich samoistnego, całkowitego rozpadu
Fot. Marta Kepel

Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 4 grudnia 2017 r. w sprawie kryteriów uznawania tworów przyrody żywej i nieożywionej za pomniki przyrody¹ weszło w życie 17 grudnia – zaledwie pięć dni po opublikowaniu w Dzienniku Ustaw. Tak krótki okres vacatio legis nie stanowi w tym wypadku problemu, gdyż akt ten nie wymaga ani od obywateli, ani od żadnych organów czy służb istotnych przygotowań. Znaczenie rozporządzenia nie ogranicza się jednak wyłącznie do zakresu podanego w jego tytule.

W przeszłości pomocą dla organów ustanawiających pomniki były różnego rodzaju instrukcje – np. Instrukcja o urządzaniu lasów w parkach narodowych i rezerwatach przyrody czy Instrukcja sporządzania programu ochrony przyrody w nadleśnictwie, a także różne poradniki i inne publikacje. Dopiero jedna z tegorocznych nowelizacji ustaw o ochronie przyrody zobligowała ministra właściwego ds. środowiska do wydania rozporządzenia w tej sprawie. Konieczność prawnego ustalenia kryteriów wynikała z faktu, że odwołuje się do nich m.in. art. 83f ust. 14 pkt 2 ustawy o ochronie przyrody. Na podstawie tego przepisu wójt, burmistrz albo prezydent miasta² mogą (ale nie muszą) wnieść sprzeciw wobec zgłoszenia zamiaru usunięcia (przez osobę fizyczną) drzewa m.in. wówczas, jeśli drzewo to spełnia kryteria ustanowione w rozporządzeniu. Wniesienie sprzeciwu oznacza konieczność uzyskania na usunięcie zezwolenia, którego można w określonych przypadkach odmówić lub uzależnić jego wydanie np. od wykonania nasadzeń zastępczych. Brak rozporządzenia uniemożliwiałby stosowanie tego przepisu.

Oczekiwane rozporządzenie budziło trzy podstawowe obawy. Po pierwsze – kryteria mogły być tak wyśrubowane, by niewiele tworów przyrody mogło je spełnić. Przyjęta wersja jest jednak dość liberalna. W wypadku drzew podaje minimalne obwody pnia na wysokości 130 cm (domyślnie – nad powierzchnią gruntu), od których można je obejmować ochroną pomnikową. Cytujemy je w ramce obok. Są one dość rozsądne, a co ważniejsze – nie stanowią kryterium jedynego. Zgodnie z § 1 pkt 2 rozporządzenia za pomnik przyrody można także uznać drzewa wyróżniające się „wśród innych drzew tego samego rodzaju lub gatunku w skali kraju, województwa lub gminy, ze względu na obwód pnia, wysokość, szerokość korony, wiek, występowanie w skupiskach, w tym w alejach lub szpalerach, pokrój lub inne cechy morfologiczne, a także inne wyjątkowe walory przyrodnicze, naukowe, kulturowe, historyczne lub krajobrazowe”. Podobne, szerokie kryterium podano także w § 2 dla krzewów, a w § 3 ust. 2 – dla tworów przyrody nieożywionej.

Druga obawa wynikała z tego, że art. 40 ust. 3 ustawy o ochronie przyrody wśród przesłanek do ustanawiania kryteriów wymienia tylko „znaczenie naukowe, estetyczne i krajobrazowe”. Ostatecznie w rozporządzeniu oparto się jednak na definicji pomnika przyrody z ust. 1 tego artykułu i uwzględniono także walory przyrodnicze, historyczne i kulturowe (co ma znaczenie szersze niż określenie „estetyczne”). Można więc np. uznawać za pomniki przyrody drzewa, skały lub ich skupiska, stanowiące istotne w skali gminy siedliska gatunków chronionych, nawet jeśli ich rozmiary nie są imponujące. Można także na podstawie tego kryterium wnieść sprzeciw wobec zamiaru usunięcia drzewa, a ostatecznie odmówić wydania zezwolenia na wycinkę.

Wreszcie trzecim zagrożeniem, z którym w przeszłości mieliśmy kilkukrotnie do czynienia w przypadku aktów prawnych przygotowywanych przez Ministerstwo Środowiska, była możliwość „zapomnienia” o pomnikach już istniejących. Zwłaszcza w wypadku zamkniętej listy wyśrubowanych kryteriów nie byłoby jasne, czy nie należy zrezygnować z ochrony ustanowionych w przeszłości pomników, które nie spełniają tych warunków progowych. Na szczęście pod wpływem uwag zgłoszonych podczas konsultacji dodano § 4 w brzmieniu: „Do pomników przyrody ustanowionych przed dniem wejścia w życie niniejszego rozporządzenia jego przepisów nie stosuje się”.

Tak więc jest dobrze, choć nie bez wad. Wynikają one przede wszystkim z niedociągnięć ustawy o ochronie przyrody powstałych w wyniku tak zwanego „Lex Szyszko” i późniejszego pośpiesznego łatania powstałych luk. Część istotniejszych błędów opisałem w poprzednim numerze Magazynu³. W związku z nowym rozporządzeniem pojawiło się parę dodatkowych. Kryteria z rozporządzenia opierają się (i słusznie) na obwodzie pnia drzewa na wysokości 130 cm. Tymczasem zgodnie z art. 83f ust. 6 pkt 2 ustawy organ gminy, sprawdzając podczas oględzin, czy kryterium to jest spełnione, ma mierzyć obwód na wysokości... 5 cm. Oczywiście rozsądny urzędnik zastosuje zasadę: „co nie jest zakazane, jest dozwolone” i zmierzy obwód na obu wysokościach. Ale czy wszyscy urzędnicy w Polsce są rozsądni? Ponadto w wypadku niektórych gatunków obwód 50 cm jest podobny (z zastrzeżeniem różnicy w wysokości jego pomiaru) dla okazu kwalifikującego się już na pomnik przyrody oraz dla takiego, którego zamiaru usunięcia w ogóle nie trzeba zgłaszać ani nie jest na nie wymagane zezwolenie.

Praktyka pokaże, jak to rozporządzenie będzie funkcjonowało. Wydaje się jednak, że w przeciwieństwie do ustawy (która wymaga co najmniej radykalnego uporządkowania) ten akt prawny może co najmniej przez kilka lat dobrze pełnić swą funkcję bez wprowadzania w nim nowych zmian.

Andrzej Kepel
Ten adres pocztowy jest chroniony przed spamowaniem. Aby go zobaczyć, konieczne jest włączenie w przeglądarce obsługi JavaScript.