Las Majów

Część II

Siedzę na szczycie Świątyni IV w Tikál, gigantycznej, oczyszczonej z roślinności piramidy, wznoszącej się wysoko ponad okap tropikalnego lasu północnej Gwatemali. Jest czwarta rano, wciąż ciemno, ale zaczyna się przejaśniać. Widok zasłaniają mi trochę metalowe rusztowania, bowiem cała budowla jest w stanie zaawansowanego remontu. W bladym jeszcze świetle, tłumionym przez skłębione nad lasem obłoki, zaczynają się rysować sylwetki innych świątyń. Puszcza zaczyna się budzić, zalewając nas fontanną dźwięków, wśród których dominują ryki wielkich czarnych małp – wyjców gwatemalskich (Alouatta pigra). Wreszcie do fonii zaczyna dołączać wizja. Nad selwą¹ przeleciały z wrzaskiem żółto-zielone papugi – amazonki skromne (Amazonia farinosa). Wkrótce pojawiły się brązowowronki (Cyanocorax morio), hałaśliwe i towarzyskie ptaki krukowate, które okazały się najczęściej spotykanymi pierzastymi mieszkańcami Tikál i prawdziwą zmorą podczas wycieczek po selwie – ostrzegały wszystkie żywe stworzenia, zanim spoczął na nich obiektyw aparatu lub spojrzenie uzbrojonego w lornetkę obserwatora. Ich śladem przeleciały dwa jaskrawo ubarwione tukany tęczodziobe (Ramphastos sulphuratus) – symbol neotropikalnej fauny. Miasto Tikál i otaczający je park narodowy o tej samej nazwie powitały kolejny dzień pory deszczowej...

U szczytu swojej potęgi Tikál był jednym z dwóch-trzech najpotężniejszych miast cywilizacji Majów okresu klasycznego². Najstarsza data wykuta na kamiennej steli pismem hieroglificznym wskazuje, że ludzie upamiętniali tu swoją obecność już w 292 roku n.e. Miasto nosiło wówczas nazwę Mutul – niewielu zwiedzających zdaje sobie sprawę z tego, że Tikál to nazwa wymyślona przez współczesnych archeologów. Między V a VIII wiekiem na wapiennej równinie stanęła większość monumentalnych piramid, na szczycie których kapłani odprawiali swoje rytuały. W szczytowym okresie rozwoju mieszkało tu od 45 000 do 90 000 osób, a w centralnej części obszaru (około 15 km2) zinwentaryzowano 3000 różnych struktur lub ich pozostałości – od potężnych kamiennych świątyń i pałaców, po gliniane chaty kryte palmowymi liśćmi. Oczywiście wokół budynków nie szumiał las deszczowy, ale rozciągały się uprawne pola. Tikál był potęgą polityczną i militarną. Stał na czele koalicji miast południowej części krainy Majów, tocząc ze zmiennym szczęściem permanentne wojny przeciwko swojemu największemu rywalowi – miastu Calakmul, którego ruiny znajdują się w dzisiejszym Meksyku. Miasto wyzwoliło się spod dominacji północnego konkurenta, kiedy w 695 roku król Jasaw Chan K’awiil I, zwany Ah Cacaw (Pan Czekolady) pokonał armię władcy Calakmul o równie egzotycznym imieniu Yich’aak K’ahk’. Nic nie wskazywało, że do 900 r. n.e., jak większość miast Majów epoki klasycznej, Tikál zostanie porzucony przez ludność, a jego niebotyczne piramidy – zapewne zdające się gościom czymś równie przytłaczającym, co dziś wieżowce Manhattanu – zostaną całkowicie porośnięte przez wysokie drzewa, liany, gęste zarośla, wspaniałe bromelie i storczyki.

Małpy, indyki, jelenie...

Do Tikál warto wybrać się nie tylko dla ruin. Jest to jedno z najlepszych miejsc do obserwacji fauny w całej krainie Majów – tak w Meksyku, jak i Gwatemali. Ponieważ ruiny odwiedzają codziennie rzesze turystów, zaś otaczający miasto park narodowy jest skutecznie chroniony przed kłusownikami, wiele tutejszych zwierząt niezbyt obawia się ludzi, przechadzając się po ścieżkach łączących piramidy. Ma to swoje ujemne strony – przyrodnik czuje się tu trochę jak w zoo, choć brak jest krat i ogrodzeń, a zwierząt nikt świadomie nie oswajał. Oczywiście nie znaczy to, że od razu spotkamy się twarzą w twarz z jaguarem (Pantera onca) czy tapirem panamskim (Tapirus bairdii). Te zwierzęta – choć Las Majów jest również ich ostoją – umknęły przed zgiełkiem w jeszcze gęstsze ostępy niż te, które pochłonęły kamienne miasto. Ale reszta czeka na obserwatora, który zwykle w ciągu kilku dni wypełni swój notatnik dziesiątkami łacińskich nazw...

Oto nad ścieżką, w koronie wysokiego mahoniowca, siedzi czepiak Geoffreya (Ateles geoffroyi yucatanensis), druga z występujących tu małp szerokonosych, znacznie szczuplejsza i zgrabniejsza od wyjców. (Później okazało się, że czepiaki można dostrzec codziennie w wielu zakątkach lasu i przy co bardziej odludnych ruinach.) Po ścieżce dumnie przechadza się grupa indyków pawich (Meleagris ocellata). Wielkiemu samcowi z niebieską, łysą głową i pomarańczowymi koralami, towarzyszy grupa może skromniejszych, ale również pyszniących się zielononiebieskimi, iryzującymi piórami, samic. Niewiele jest miejsc, gdzie można je oglądać na wolności, ponieważ indyki te występują jedynie w południowej części meksykańskiego półwyspu Jukatan oraz w sąsiednim Belize i północnej Gwatemali. Wśród gęstego podszytu siedzi mały czarny ptaszek z jaskrawoczerwoną czapeczką – to z kolei gorzyk czerwonogłowy (Pipra mentalis). Próba zrobienia mu ostrego zdjęcia w lesie pełnym tysięcy jaskrawych odblasków, kontrastujących z obszarami kompletnego mroku, kończy się oczywiście fiaskiem. W tym samym momencie, na ścieżkę dziesięć metrów przede mną, wchodzi mazama ruda (Mazama americana), uroczy mały jelonek, sięgający europejskiemu turyście w najlepszym razie do pasa (ma wszak 75 cm wysokości w kłębie), o kasztanowej sierści i drobnym, ledwo widocznym porożu. Oczywiście znika w gąszczu, zanim udaje mi się skierować na niego obiektyw aparatu.

W selwie warto zwracać uwagę nie tylko na ptaki i ssaki, ale również na bezkręgowce, zwłaszcza że kilka z nich stało się ikonami tutejszego lasu deszczowego, w nie mniejszym stopniu niż tukany i wyjce – o mrówkach-grzybiarkach wspominałem już w pierwszej części reportażu. Nad ścieżkami unoszą się wielkie motyle z rodzaju Morpho, których grzbietowa strona skrzydeł iryzuje jaskrawym, niebieskim kolorem. Spodnia strona skrzydeł tych motylich olbrzymów odstrasza z kolei potencjalne drapieżniki wzorem fałszywych „oczu” na brązowym tle – niczym głowa sowy. Na pniu siedzi osobliwy pluskwiak różnoskrzydły – Fulgora laternaria, o wielkiej głowie przypominającej kształtem... orzeszka ziemnego. Również on odstrasza swoich wrogów fałszywymi oczami, których jaskrawy wzór nosi pod pokrywami, na tylnej parze skrzydeł. Wśród miejscowej ludności krąży legenda o tym, że w przypadku ukąszenia przez dziwacznego pluskwiaka, należy w ciągu 24 godzin... odbyć stosunek płciowy, w przeciwnym razie się umrze. W rzeczywistości owad ten jest zupełnie nieszkodliwy i nikogo nie gryzie.

Zielono, cicho i... nudno?

Wbrew potocznemu wyobrażeniu, wędrówki po najbardziej odludnych, leśnych ścieżkach w Tikál, mogą okazać się... najnudniejsze podczas całego pobytu w zaginionym mieście, choć każdy, kto nie widział wcześniej tropikalnego lasu deszczowego, powinien taką wycieczkę odbyć. Prawdopodobnie osoby nastawione na zaobserwowanie jak największej liczby gatunków ptaków i ssaków, wrócą z selwy z poczuciem wielkiego rozczarowania. Poza okresem porannych i wieczornych koncertów, w lesie tym panuje na ogół dojmująca cisza, rozdzierana jedynie przez niepokojące, monotonne dźwięki owadów. Nic się nie rusza, nic nie szeleści... Tak upływa pół godziny marszu, czasem godzina. Wtem las wypełnia chór ptasich głosów i przez wszystkie jego warstwy zaczyna się przemieszczać stado drobnych ptaków, liczących dziesiątki osobników i należących zwykle do co najmniej kilku gatunków. Jakieś tanagry (Thraupidae), kacyki, czasem dzięcioł... Szybko, zanim zdążymy rozpoznać choć część tworzących je gatunków, stadko oddala się poza zasięg lornetki. Na kolejną godzinę zapada cisza i nuda, chyba że uda się nam kątem oka dostrzec pełzającego po pniu tęgostera lub żerującego na dnie lasu małego gołąbka – błyskotka rdzawego (Geotrygon montana). Wiele ptaków żyjących w dolnych piętrach lasu i wchodzących w skład owych włóczących się stad, jest upierzona dość skromnie – w rdzawych, brązowych, szarych lub oliwkowych tonacjach. To, co w neotropikalnej faunie przyciąga tysiące obserwatorów z całego świata – wielobarwne papugi czy pysznie upierzone trogony (Trogonidae) – przemieszcza się niewielkimi stadkami w koronach drzew i jest możliwe do wypatrzenia tylko w miejscach, gdzie okap lasu uległ rozrzedzeniu lub przerwaniu.

Spacerując wąskimi, wyciętymi maczetą ścieżkami, warto jednak trzymać się kilku prostych reguł. I nie chodzi tu tylko o niechodzenie w klapkach czy noszenie długich spodni i koszul z długimi rękawami, co ma chronić przed rojami moskitów. Zanim podniesiemy wzrok ku sklepieniu selwy, żeby wypatrzyć siedzącego na gałęzi ptaka, spójrzmy najpierw przed siebie, żeby nie wpaść twarzą w wielką pajęczynę, utkaną z mocnych, złocistych nici, które są dziełem kolorowego, dużego i boleśnie kąsającego pająka, noszącego łacińską nazwę Nephila clavipes. Pajęczyny takie spotyka się czasem co kilkanaście kroków. Dobrze jest też spojrzeć wcześniej pod nogi. W cieniu, wśród ściółki, rzuca się w oczy długi, jaskrawo ubarwiony kształt. Naprzemiennie ułożone, czerwone, żółte i czarne pierścienie nie pozostawiają wątpliwości – zwierzę, które mamy przed sobą, to piękny wąż koralowy (Micrurus diastema sapperi), którego jad jest śmiertelną dla człowieka neurotoksyną, i który znalazł na obszarze swojego występowania licznych naśladowców, kopiujących jego ostrzegawczy wzór.

Las wychodzi na trawnik

Wystarczy jednak pojawić się w miejscu, gdzie dojrzały tropikalny las styka się z kawałkiem otwartej przestrzeni, aby na nowe, interesujące obserwacje nie trzeba było czekać godzinami. Wstępując na jedną z dziesiątków niebotycznych piramid, dostrzegam sępniki czarne (Coragyps atratus), siedzące przy wejściu do klaustrofobicznej świątyni na jej szczycie. Wielkie czarne ptaszyska, z groteskowymi łysymi głowami, dumnie prezentują swoje szerokie skrzydła, zakończone białymi lotkami. Są głównie padlinożercami, ale dziś spędzają więcej czasu wokół zabudowań, przetrząsając stosy śmieci i odpadków. Wysoko nad lasem krąży ich znacznie rzadszy krewniak – kondor królewski (Sarcoramphus papa), niczym negatyw sępnika czarnego, upierzony śnieżnobiało, ale o czarnych lotkach. Życie bujnie rozwija się nawet na tratowanym przez tłumy turystów głównym placu Tikál. Drzewa obwieszone są dziwacznymi gniazdami kacykowców azteckich (Psarocolius montezuma), przypominającymi ni to skarpety, ni to pończochy, ni to długie, uplecione z roślin worki. Stada tych hałaśliwych ptaków – niczym naszych gawronów – zlatują co wieczór na drzewa, pełniące rolę ich noclegowisk.

Prawdziwe bogactwo fauny czeka jednak na przyrodnika w najbardziej przekształconym przez człowieka zakątku Tikál – w otoczeniu centrum dla zwiedzających, muzeum, pola namiotowego, kilku restauracji, hotelików, tanich jadłodajni... Chwilami wydaje się, że pół selwy wychodzi codziennie na trawniki w poszukiwaniu czegoś smacznego, a może dla rozrywki? W pierwszej kolejności warto udać się nad jeden z dwóch stawów, Aguada Tikál, kilkadziesiąt metrów od głównego parkingu. Po trawniku nad brzegiem spaceruje sobie długoszpon żółtoczelny (Jacana spinosa), osobliwy ptak siewkowy, przypominający raczej naszą łyskę lub kokoszkę, tyle że o palcach tak długich, iż umożliwiają chodzenie po pływających liściach roślin wodnych. Ta umiejętność „chodzenia po wodzie” stała się przyczyną, dla której długoszpon na karaibskiej Jamajce nazywany jest „ptakiem Jezusa”. Obok kręci się inny miłośnik zarośniętych, leśnych bajorek – chruścielak szaroszyi (Aramides cajanea), krewniak naszego wodnika. W pobliżu siedzi, znieruchomiały niczym posąg, bazyliszek pręgowany (Basiliscus vittatus) – znana naszym terrarystom okazała jaszczurka, nosząca na głowie rogowy hełm. Na pniach niskich drzew żerują też dzięcioły; ich wypatrzenie i rozpoznanie w leśnej gęstwinie byłoby nie lada wyzwaniem, tutaj zaś korzysta się z ich niewielkiej płochliwości. W oczy rzuca się zwłaszcza dzięcioł czerwonoczuby (Dryocopus lineatus), jak sama nazwa wskazuje, ozdobiony groteskowym, jaskrawoczerwonym czubkiem na głowie. Nawet poranna herbata pod parasolem przed jedną z tutejszych restauracji musi zakończyć się zaliczeniem kolejnego gatunku. Z krzaków wychodzi na trawnik grupa oliwkowo-brązowych kuraków z nagimi, czerwonymi podgardlami. To czakalaki północne (Orlais vetula), podobno ptaki głównie nadrzewne. Nie spiesząc się, przemaszerowują przez środek trawnika, po czym znikają w krzakach po drugiej stronie. Kawałek dalej spaceruje, z podniesionym dumnie, pręgowanym ogonem, ostronos meksykański (Nasua narica), wszędobylski (i wszystkożerny) ssak z rodziny szopowatych (Procyonidae). Czasem mija, nie wzbudzając żadnych reakcji, przechadzające się grupy rodzinne indyków pawich. Los znajdujących się na ziemi indyczych gniazd jest jednak niewesoły, gdy ten miłośnik jajecznicy wywęszy je w gęstym podszycie.

Ruch w otoczeniu obiektów turystycznych wzmaga się pod wieczór. Na campingowe drzewa przylatują brązowowronki, kacykowce i papugi. Skrajem pola namiotowego przebiegają aguti brunatne (Dasyprocta punctata), wielkie leśne gryzonie, przypominające przerośniętą świnkę morską na długich nogach. Gdy zapadną nocne ciemności, nie warto od razu kłaść się do przykrytego moskitierą hamaka. Spacer z latarką po kempingu pozwoli uzupełnić kolekcję obserwowanych stworzeń o kilka interesujących pozycji. Już pierwszego wieczoru zobaczyłem siedzącego na murawie ptaka o jarzących się czerwono wielkich oczach. Lelkowiec białoszyi (Nyctidromus albicollis), bliski krewny naszego lelka, pozwalał podejść do siebie na odległość 2–3 metrów, zrobić sobie zdjęcie z lampą, po czym odlatywał na drugi koniec trawnika i siadał tam, czekając zapewne na lepsze ujęcie. Kolejna niespodzianka czekała przy drodze obsadzonej niskimi akacjami. Tym razem światło czołówki ujawniło, świecące białoniebiesko, oczy jakiegoś maszerującego ssaka.

Kilka kroków w jego kierunku, i na kilka sekund ukazała się sylwetka lisa wirginijskiego (Urocyon cinereoargentatus), ponoć pospolitego tu drapieżnika i zapewne bywalca przydomowych śmietników. Czy na pewno? Oświetlone zwierzę obróciło się na pięcie i... wbiegło na pobliskie drzewo, kryjąc się w jego gęstej koronie. Zapewne przywidzenie... Przecież, jak powszechnie wiadomo, lisy po drzewach nie chodzą... Dopiero następnego dnia, uważna lektura książki o ssakach Ameryki Środkowej ujawniła, że właśnie lisy wirginijskie, w przeciwieństwie do pozostałych psowatych, są mistrzami w nadrzewnej wspinaczce. Kilka dni w tym pochłoniętym przez tropikalną puszczę majańskim mieście pozwoliło mi zebrać więcej obserwacji neotropikalnej fauny niż wcześniejsze dwa tygodnie w różnych zakątkach sąsiedniego Meksyku. Teraz nie mogę już mówić, że Las Majów opuszczam z pustymi rękami...

Tekst i zdjęcia: Mateusz Ciechanowski