Polskie Towarzystwo Ochrony Przyrody „Salamandra”
 


Podniebny baranek

Wiosną, w ciepłe, pogodne wieczory, rozlegają się nad zalanymi wodą łąkami i moczarami koncerty na wiele instrumentów i głosów. Wśród nich co jakiś czas słychać nieśmiałe, to wznoszące się, to opadające, beczenie ni to owcy, ni kozy. Ale co miałyby robić tutaj te zwierzęta? Tu, na bagnach, które przejęły we władanie połączone chóry żab, czajek, krwawodziobów i bąków, również sprawcy tych dziwnych dźwięków – kszyki – odnalazły doskonałe warunki do lęgów.

Kszyk (Gallinago gallinago) jest najpospolitszym przedstawicielem rodziny bekasowatych (Scolopacidae) w naszym kraju. Wielkością zbliżony do kosa, o pękatej sylwetce, ze stosunkowo krótkimi nogami i ogonem oraz wyjątkowo długim dziobem (5,9–7,5cm). Ma maskujące barwy: z wierzchu ciemnobrązowy z jasnymi podłużnymi smugami na głowie i grzbiecie oraz drobnymi jasnymi plamkami, od spodu biały z gęstym ciemnym prążkowaniem i plamkowaniem. Dorosłe i młode są w zasadzie nie do odróżnienia w terenie. Podobnym, ale rzadkim w Polsce gatunkiem, jest nieco większy od kszyka dubelt (Gallinago media). Poza tym różni się ubarwieniem ogona, spodu i wierzchu ciała oraz zakończeniem lotek II-rzędowych. U obu tych gatunków odmienna jest też sylwetka, sposób lotu i głos oraz zwyczaje godowe.

Miękka końcówka dzioba służy jako sonda w poszukiwaniu niewidocznego pokarmu

Miękka końcówka dzioba służy jako sonda w poszukiwaniu niewidocznego pokarmu
Fot. Cezary Korkosz

Areał lęgowy kszyka rozciąga się przez Holarktykę*, bez jej południowej i skrajnej północnej części. Izolowane populacje występują na Bliskim Wschodzie i w Ameryce Północnej. W obrębie gatunku wyróżnia się dwa podgatunki: G. g. faeroeensis występujący w Islandii, na Wyspach Owczych, Szetlandach i Orkney oraz G. g. gallinago – w pozostałej części areału. W Polsce kszyk jest dość licznym gatunkiem lęgowym na terenie całego kraju, jednak znacznie liczniejszym w jego wschodniej części (unika terenów górskich). Jego liczebność szacuje się obecnie na 15–30 tysięcy par.

W okresie lęgowym biotop tego gatunku stanowią podmokłe łąki, torfowiska, brzegi zbiorników wodnych oraz bagniska śródleśne i śródpolne. Poza okresem lęgowym jest mniej wybredny, spotykany nawet nad małymi bajorkami i rowami.

Lot tokowy z „beczeniem sterówek”

Loty tokowe kszyków odbywają się za dnia, najczęściej o świcie i o zmroku, a także w jasne noce oraz bardzo często podczas mgły i mżawki. W czasie lotu tokowego samiec wznosi się wysoko, a następnie krąży po zamkniętym torze o średnicy 150–250 m, na przemian wznosząc się w locie aktywnym i opadając z lekko ugiętymi skrzydłami. Krąży nad swoim terytorium od kilku minut do ponad godziny. Spadając pod kątem 45 stopni ptak rozpościera lekko ogon, a każdą skrajną sterówkę rozstawia niemal prostopadle. Te dwa pióra wprawione w drgania przepływem powietrza wytwarzają charakterystyczny „beczący” dźwięk, słyszany jako ‘beee’ lub ‘wwwwwww...’, który trwa 1,5–2,5 s. Przez pierwszą połowę zwiększa się jego głośność, by w drugiej połowie utrzymać ją na maksimum, aż w końcu gwałtownie się urywa. Wraz z głośnością wzrasta wysokość dźwięku. Dźwięk ten przedzielany jest króciutkimi pauzami (na 2,55 s dźwięku przypadają 32 pauzy), dlatego kojarzy się on z beczeniem owcy. Słyszalny jest z odległości 500 m, jednak z powodu szybkiego lotu ptaka (ok. 60 km/h) trudno go zlokalizować. Ze względu na ten głos dawniej kszyk nazywany był barankiem lub koziołkiem, i do dziś tak się go potocznie nazywa. Finowie natomiast mówią o kszyku „podniebna koza”. Samiec wykonuje także ciche loty tokowe, zazwyczaj na niewielkiej wysokości, podczas których po krótkiej serii trzepotliwych uderzeń skrzydłami następują akrobatyczne salta. Natomiast głos godowy to rytmicznie powtarzane gdaczące ‘te-ko-te-ko-te-ko...’ lub ‘tju-ku-tju-ku-tju-ku...’, składające się na serię kilkunastu dwusylabowych okrzyków, które brzmią jak tykanie starego zegara. Wydają go obie płcie siedząc na ziemi, słupie, suchej gałęzi, lub w locie. Spłoszony ptak zrywając się do lotu wydaje któtki okrzyk ‘kszk’ lub ‘atsz’, stąd jego polska nazwa.

Agresywna postawa – przykucnięcie z rozłożonymi sterówkami

Agresywna postawa – przykucnięcie z rozłożo- nymi sterówkami
Fot. Cezary Korkosz

Kszyk nie tworzy ściśle związanych par, samce mogą kojarzyć się z kilkoma partnerkami, a samice gniazdują w obrębie terytorium wybranego samca. W optymalnych warunkach terytorium jednej pary zajmuje powierzchnię około trzech hektarów. Okres rozpoczęcia lęgów jest rozciągnięty, zależnie od poziomu wody po roztopach, najczęściej od połowy kwietnia do początku maja. Możliwe są dwa lęgi w roku, drugi wypada wtedy na przełomie czerwca i lipca. Skąpo wyścielone gniazdo buduje samica, najczęściej w kępie turzyc, otoczonej płytką wodą (10–25cm). Składa zazwyczaj cztery jaja o gruszkowatym kształcie, z ciemniejszymi plamami na oliwkowo-brązowym tle – bardziej zagęszczonymi na tępym końcu skorupy. Jaja składane są w odstępach jednodniowych, a ich wysiadywanie rozpoczyna się od złożenia ostatniego lub przedostatniego i trwa 18–21 dni. Wysiadywaniem zajmuje się tylko samica, natomiast pisklętami opiekują się oboje rodzice. W przypadku niebezpieczeństwa kszyki nie zdradzają obecności gniazda głosem i krążeniem nad intruzem (człowiekiem, krukowatymi czy drapieżnikami), tak jak to czynią czajki (Vanellus vanellus), krwawodzioby (Tringa totanus) i rycyki (Limosa limosa), ponieważ nie bronią swojego terytorium. Podczas wysiadywania jaj samica potrafi się zerwać dopiero z odległości kilku–kilkunastu metrów od człowieka. Młode kszyki są zagniazdownikami, co oznacza, że po kilku godzinach od wyklucia opuszczają gniazdo. W ochronie przed niebezpieczeństwem pomocny jest im maskujący niczym moro, wzorzysty ciemno-rudo-brązowy i biało nakrapiany puch. Dwa pierwsze wyklute pisklęta wodzi samiec, kolejne chodzą z samicą. Przez kilka dni są karmione, później samodzielnie zbierają pokarm. W czwartym tygodniu życia uzyskują zdolność lotu i stają się samodzielne. Młode osobniki zaczynają pierzenie postjuwenalne już od lata. Dopiero dorosłe ptaki (od drugiego roku życia) przechodzą pierzenie całkowite w okresie od jesieni do zimy. Najpierw zmieniają sterówki, potem lotki, a stosunkowo najpóźniej pokrywy naskrzydłowe. Dojrzałość płciową osiągają rok po wykluciu. Ciekawostką jest, że kszyk posiada czternaście sterówek, czyli o dwie więcej niż większość gatunków ptaków.

Pióra i pierzenie

Pióra są wytworem naskórka i stanowią element pokrycia skóry ptaka. Są najbardziej złożonymi wytworami skóry spotykanymi u kręgowców. Wyróżnia się następujące rodzaje piór: konturowe, półpuchowe, puchowe, nitkowate i szczeciniaste. Pióra, które widzimy patrząc na ptaka są piórami konturowymi, czyli mającymi długą i sztywną stosinę oraz dobrze rozwinięte, sprężyste chorągiewki. Należą do nich pióra okrywowe i tzw. nośne. Te ostatnie umożliwiają poruszanie się ptaków w przestworzach, a wśród nich są lotki pierwszo- i drugorzędowe oraz sterówki. Zazwyczaj ptaki posiadają dziesięć lotek pierwszorzędowych, które czasem nazywane są palcami. Natomiast lotki drugorzędowe łączą te pierwsze z korpusem ciała. Zazwyczaj wewnętrzne lotki II rzędu nazywa się lotkami III rzędu i jest ich najczęściej trzy. Lotki w skrzydłach umożliwiają lot ptaka, a sterówki są piórami w ogonie, dzięki którym ptak steruje lotem, nadając mu odpowiedni kierunek i poziom.

Pierzenie jest cyklicznym procesem wymiany piór u ptaków, które może obejmować całość upierzenia lub tylko jego część. Zmienność i terminy pierzenia u poszczególnych gatunków ptaków są różne, a u wielu z nich dochodzi do tzw. pierzenia stopniowego. Pierwsze w życiu ptaka pierzenie nazywane jest postjuwenalnym, które rozpoczyna się w pierwszych tygodniach życia – dotyczy tylko piór okrywowych. W kolejnych latach życia ptak zmienia całe upierzenie; proces ten może przebiegać tylko jesienią lub tyko na zimowiskach, albo może być rozciągnięte na obie te pory roku. Sezonowe zmiany upierzenia określa się jako szaty, np. szata drugozimowa u mewy białogłowej. Zmiana lotek i sterówek rozpoczyna się od jednego punktu i przebiega stopniowo. Lotki pierwszorzędowe wymieniane są zazwyczaj od środka ku szczytowi skrzydła (descendentalnie), rzadziej w kierunku odwrotnym (ascendentalnie). Zmiana lotek drugorzędowych zaczyna się później, a kończy wcześniej niż lotek pierwszorzędowych. Sterówki zmieniane są zazwyczaj od środka do zewnątrz (centryfugalnie) lub w kierunku odwrotnym (centrypetalnie) lub w ogóle nieregularnie.

Kszyki najchętniej żerują w płytkiej wodzie, o głębokości do 10 cm

Kszyki najchętniej żerują w płytkiej wodzie, o głębokości do 10 cm
Fot. Cezary Korkosz


Pokarm kszyka stanowią pierścienice, mięczaki, drobne skorupiaki i larwy owadów, których poszukuje sondując dziobem wilgotną glebę, muł i błoto. Dzięki bardzo wrażliwej i miękkiej końcówce dzioba doskonale lokalizuje i rozpoznaje zdobycz. Rzadko pobiera pokarm roślinny, m.in. nasiona. Chętnie brodzi w wodzie, zwykle do głębokości dziesięciu centymetrów. Żerowiska w okresie lęgowym mogą znajdować się nawet kilkaset metrów od gniazda.





„Gatunek dopłatowy” w Programie Rolnośrodowiskowym

Kszyk jest jednym z dziesięciu gatunków ptaków tzw. kwalifikujących, za które przysługują unijne dopłaty w ramach pakietów IV.1 i V.1 Programu Rolnośrodowiskowego, dotyczących ochrony siedlisk lęgowych ptaków. Za stwierdzenie jego lęgowości przez eksperta przyrodniczego (lista ekspertów znajduje się na stronie internetowej Centrum Doradztwa Rolniczego w Brwinowie) na trwałych użytkach zielonych przysługuje płatność 1370 zł/ ha na obszarach Natura 2000 lub 1200 zł/ha poza nimi. Optymalnym terminem jego inwentaryzacji jest pierwsza połowa maja. Rolnik ubiegający się o płatność powinien użytkować łąkę lub pastwisko według ściśle ustalonych zaleceń, m.in. kosić łąkę w terminie 1 sierpnia–30 września, pozostawiając 5–10% działki nieskoszonej lub wypasać zwierzęta od maja do 20 lipca przy obsadzie do 0,5 DJP/ha, a od 20 lipca do października 0,5–1 DJP/ha (DJP – duża jednostka przeliczeniowa, odpowiadająca jednej krowie o masie 500 kg ).

Podczas sezonowych wędrówek kszyki często odpoczywają

Podczas sezonowych wędrówek kszyki często odpoczywają
Fot. Cezary Korkosz

Kszyki wykazują antagonistyczne zachowanie wobec osobników własnego gatunku, jak i innych przedstawicieli siewkowców (Charadrii), zwłaszcza wiosną. Głównym tego typu zachowaniem, charakterystycznym dla obydwu płci, jest przykucnięcie i przyłożenie do podłoża głowy oraz korpusu, nagłe uniesienie tyłu ciała i wierzchu ogona oraz rozłożenie sterówek w kierunku intruza w celu demonstracji ich biało-pomarańczowego ubarwienia. Cały rytuał trwa około dwóch sekund. Podobne antagonistyczne pozy przybierają również samce na tokowiskach. Głównym elementem takiego rytuału jest ukazanie ciemnej plamy, zlokalizowanej w dystalnej części środkowych sterówek. Pozę tę przybierają ptaki zarówno w pozycji stojącej (przy wyprostowanych nogach), jak i leżącej (przy wyciągniętej do przodu głowie). U kszyka i wielu innych gatunków ptaków agresja w okresie wiosennym związana jest głównie ze wzrostem poziomu testosteronu we krwi samców, który może być kilkaset razy wyższy niż w pozostałych miesiącach roku. Dlatego też kszyki i inne siewkowce podejmują zachowania godowe (np. tokowanie, walki samców) już w czasie wędrówki, a agresywne zachowania mogą wynikać ze wzmożonej aktywności związanej z rozpoczynającym się sezonem reprodukcyjnym.

Co wspólnego ma kszyk ze snajperem?

Myśliwi polujący na kszyki musieli być bardzo dobrymi strzelcami, aby w nie trafić. Nazywano ich więc snajperami, od angielskiej nazwy tego gatunku – Snipe. Termin ten został później przyjęty przez wojsko.

Kszyk żerujący w towarzystwie łęczaka (Tringa glareola)

Kszyk żerujący w towarzystwie łęczaka (Tringa glareola)
Fot. Cezary Korkosz

Do Polski kszyki przylatują od marca do kwietnia, a odlatują już od czerwca aż do listopada. Zimę spędzają w Basenie Morza Śródziemnego oraz w Afryce. Sporadycznie zimują w naszym kraju, szczególnie w zachodniej jego części. Populacje południowe i zachodnioeuropejskie są osiadłe. Wiosną samce przylatują średnio dziesięć dni wcześniej niż samice. Poza okresem lęgowym kszyki tworzą grupy, a podczas wędrówek nawet liczne stada, które mogą osiągać liczebność ponad tysiąca osobników.

Chwila odpoczynku

Chwila odpoczynku
Fot. Cezary Korkosz






Kszyk jest gatunkiem wykazującym dużą śmiertelność roczną (nawet 50%), która związana jest głównie z okresem wędrówek. Należy wspomnieć, iż w dużej mierze przyczyniają się do tego polowania mieszkańców zachodnich krajów Unii Europejskiej na ptaki migrujące ze wschodu i północy kontynentu. Od początku lat 70. ubiegłego wieku BirdLife International (międzynarodowa organizacja zajmująca się ochroną ptaków i ich siedlisk) wskazuje na ciągły umiarkowany spadek liczebności tego gatunku w Europie. Tendencja ta obserwowana jest także w Polsce od lat 80. Powodem tego są: osuszanie mokradeł, regulowanie rzek wylewających na wiosnę, zarastanie siedlisk wysokimi ziołoroślami, trzciną, wierzbą i brzozą oraz wzrost presji ssaków drapieżnych. W latach 2000–2007 dane Monitoringu Pospolitych Ptaków Lęgowych wykazały 40% spadek liczebności kszyka w naszym kraju, gdzie jest gatunkiem ściśle chronionym, wymienionym również w II i III Załączniku Dyrektywy Ptasiej UE.

Adam Olszewski
Kampinoski Park Narodowy

*) Holarktyka – najbardziej obszerna kraina zoograficzna, obejmująca swoim zasięgiem Palearktykę (Europa z północnym wybrzeżem Afryki i Azja Północna) oraz Nearktykę (Ameryka Północna).



Wybór numeru