Jesienny festiwal grzybów chronionych

W poprzednich numerach SALAMANDRY (zobacz: Barwny świat chronionych grzybów - SALAMANDRA 2/2007 i Chronione borowiki - SALAMANDRA 1/2008) mieliśmy możliwość poznać większość gatunków grzybów objętych w Polsce ochroną. Spotkać je można w lasach i na łąkach, od wiosny do wczesnej jesieni. Tym razem czeka nas ostatnia, jesienna wyprawa – okres doskonale znany wszystkim grzybiarzom...

Jesień właściwa

Liście na drzewach nabierają złocistych barw, mgliste poranki zapewniają sporą dawkę wilgoci, dni są jeszcze często słoneczne i ciepłe, zdarzają się już jednak nocne przymrozki. W lasach trwa „festiwal grzybowy”. Owocniki części gatunków pojawiały się wprawdzie już latem, ale ich najobfitsze owocnikowanie przypada na złotą jesień.

Naszą wyprawę zacznijmy od mokradeł, gdzie jednym z nielicznych gatunków chronionych jest kurzawka bagienna (Bovista paludosa). Jej niewielkie, początkowo kuliste, a później gruszkowate owocniki pojawiają się wśród mchów na podmokłych łąkach i torfowiskach. Z kolei w miejscach suchych i piaszczystych możemy dojrzeć fioletowe kuliste „czarcie jaja” sromotnika fiołkowego (Phallus hadriani), który jest bardzo podobny do jeszcze niedawno chronionego sromotnika smrodliwego (s. bezwstydnego) (P. impudicus). Ekspansywny sromotnik smrodliwy, wyraźnie zwiększający liczbę stanowisk w ostatnich latach, jest coraz częściej spotykany na siedliskach synantropijnych. Sromotnik fiołkowy, znany do tej pory z niewielu stanowisk w Polsce, też zaczyna być odnotowywany coraz częściej. Oprócz niego pod ochroną znajduje się podobny, ale mniejszy i rosnący zazwyczaj w lasach i zaroślach mądziak psi (Mutinus caninus), o wydłużonym owocniku, którego szczyt pokryty jest ciemnooliwkową masą zarodników, pod którymi znajdują się żółtopomarańczowe jamki.

W czasie złotej jesieni, w naturalnych lasach, zasobnych w stary drzewostan i liczne rozkładające się fragmenty martwego drewna, pojawiają się owocniki wielu gatunków nadrzewnych. Do najrzadziej spotykanych, ograniczonych swoim zasięgiem do ostatniego skrawka naturalnych puszcz na kontynencie europejskim – Puszczy Białowieskiej, należą: jamczatka białobrązowa (Antrodia albobrunnea), późnoporka czerwieniejąca (amylek lapoński) (Amylocystis lapponica) i pomarańczowiec (oranżowiec) bladożółty (Pycnoporellus alboluteus). Nieco częściej – również poza Puszczą Białowieską – można znaleźć miękusza szafranowego (Hapalopilus croceus).

Występowanie grzybów chronionych nie jest jednak ograniczone jedynie do lasów naturalnych. Jednym z najbardziej plastycznych, pierwotnie leśnych gatunków, ale współcześnie spotykanych najczęściej na siedliskach zastępczych – w starych parkach, alejach przydrożnych czy na cmentarzach – jest wachlarzowiec (flagowiec) olbrzymi (Meripilus giganteus) rosnący u podstawy wiekowych buków, dębów i kasztanowców. Jego owocniki dorastają do kilkudziesięciu centymetrów średnicy. Płaskie, wachlarzowate kapelusze pozrastane w kuliste skupienia, osadzone są na krótkim, wspólnym trzonie, a rurki i miąższ czernieją po uciśnięciu. Podobnym do wachlarzowca, ale rzadziej spotykanym gatunkiem jest żagwica listkowata (Grifola frondosa), która też rośnie u podstawy starych dębów i buków. Jej owocniki składają się również z płaskich wachlarzowatych kapeluszy wyrastających ze wspólnego trzonu, ale są one wyraźnie drobniejsze, a rurki i miąższ nie czernieją. Do wachlarzowca podobna jest także rosnąca u podstawy jodeł jodłownica górska (Bondarzewia mesenterica). Równie osobliwe owocniki, o licznych małych, ale okrągłych kapeluszach, osadzonych na trzonach wyrastających z jednego wspólnego krótkiego trzonu, tworzy żagiew wielogłowa (ż. okółkowa) (Polyporus umbellatus), towarzysząca wiekowym bukom, dębom, klonom i grabom. Obecności starych drzew wymagają siedzunie (szmaciaki), których kalafiorowate, żółtawe owocniki, składające się z licznych cienkich „listków”, zaobserwujemy zarówno u dość częstego siedzunia sosnowego (szmaciaka gałęzistego) (Sparassis crispa), który wyrasta u podnóża sosen, oraz u dużo rzadszego siedzunia (szmaciaka) dębowego (S. brevipes), wyrastającego przy jodłach i dębach. Białe, rozgałęzione owocniki, podobne do niektórych koralowców, tworzą soplówki. Na starych bukach i kłodach bukowych rośnie stosunkowo często spotykana soplówka bukowa (s. gałęzista) (Hericium coralloides). Na jodłach wyrasta bliźniaczo podobna soplówka jodłowa (H. fl agellum). Nieco inne owocniki, o bardzo długich kolcach skierowanych w dół, spotkamy u najrzadszej – soplówki jeżowatej (H. erinaceum) znanej zaledwie z około 10 stanowisk w Polsce.

Zupełnie odmienne – miękkie, mięsiste, winnoczerwone owocniki tworzy ozorek dębowy (Fistulina hepatica) (zobacz: Dąb pokazuje język - Biuletyn 2/2001, Wiosenne grzybobranie - SALAMANDRA 1/2003), wyrastający na starych, żywych dębach lub na kłodach dębowych. Ten gatunek, podobnie jak wachlarzowiec olbrzymi, spotykany jest coraz częściej na siedliskach zastępczych w parkach, lasach gospodarczych, w których zachowały się stare dęby oraz w alejach dębowych i na cmentarzach. Również czerwonawe, ale twarde, korkowate owocniki ma lakownica żółtawa (l. lśniąca) (Ganoderma lucidum), wyrastająca na martwym drewnie drzew liściastych – dębów, grabów, klonów, olszy i buków. Jej kapelusze z krótkim, bocznym trzonem, wyglądają jakby były powleczone warstwą lakieru.

Większość chronionych gatunków nadrzewnych zagrożona jest najbardziej z powodu zmniejszającej się liczby starych drzew w lasach i bardzo małej zasobności lasów w martwe, murszejące drewno.

Jesienią pojawiają się też licznie owocniki gatunków naziemnych. W lasach liściastych i borach wyrastają maczugowate owocniki buławek: bardzo rzadkiej buławki obciętej (Clavariadelphus truncatus), nieco częściej spotykanej buławki spłaszczonej (C. ligula) oraz najczęstszej z nich, ale też zagrożonej wyginięciem buławki pałeczkowatej (C. pistillaris). Nieco podobne do owocników buławek są odwrotnie stożkowate owocniki siatkoblaszka (siatkolistu) maczugowatego (Gomphus clavatus) o rzadko spotykanej kolorystyce – ochrowy wierzch kontrastuje z fioletowym, listewkowatym hymenoforem¹. Siatkoblaszka można spotkać przede wszystkim w górskich borach świerkowych i jodłowych oraz w buczynach. Tam też, u podstawy drzew możemy znaleźć zazwyczaj gromadnie wyrastające lejkowate owocniki kolczakówek z kolczastym hymenoforem. Wszystkie gatunki kolczakówek są bardzo rzadkie na terenie Polski. Najczęściej spotykane – kolczakówka pomarańczowa (Hydnellum aurantiacum) i kolczakówka strefowana (H. concrescens) znane są z zaledwie kilku współczesnych stanowisk. Podobny, kolczasty hymenofor mają sarniaki z charakterystycznymi kapeluszami często spękanymi w dachówkowato odstające łuski. Do niedawna nie odróżniano dwóch bliźniaczo do siebie podobnych – sarniaka sosnowego (Sarcodon squamosus) i świerkowego (dachówkowatego) (S. imbricatus), stosunkowo najczęściej spotykanych. Pozostałe trzy gatunki sarniaków są skrajnie rzadkie lub uznane za wymarłe na terenie Polski.

Późnym latem dojrzewają w ziemi owocniki trufli wgłębionej² (Tuber mesentericum). Jednak pełną dojrzałość, manifestującą się silnym aromatem wydzielanym przez bulwiaste, wielkości orzecha włoskiego owocniki, o powierzchni czarnej, brodawkowanej i białym wnętrzu z marmurkowatym deseniem, osiągają co kilka lat. Są to grzyby podziemne, rozwijające się w symbiozie z drzewami liściastymi: dębem, bukiem i grabem, na podłożu wapiennym. W Polsce znane są z kilku stanowisk będących najdalej na północny wschód wysuniętymi w Europie.

Późna jesień

Z wielu drzew opadły już liście, dni są krótkie i chłodne, wyciągamy z szaf parasole, szaliki i czapki. W lasach, parkach i na łąkach pojawiają się owocniki nielicznych gatunków grzybów. Tylko te o wieloletnich owocnikach możemy obserwować niezależnie od pory roku. Pozostałe pokażą się dopiero w nowym sezonie.

Późną jesienią i w bezśnieżne zimy możemy obserwować maleńkie, jednoroczne, ale dość trwałe owocniki berłóweczek (pałeczek). W Polsce stwierdzono do tej pory 5 gatunków z tego rodzaju. Stosunkowo często spotykana jest berłóweczka zimowa (Tulostoma brumale) i berłóweczka frędzelkowana (T. fi mbriatum), z zaledwie pojedynczych stanowisk znane są berłóweczki: czeska (T. kotlabae), rudawa (T. melanocyclum) i łuskowata (T. squamosum). Rozwój owocników tego rodzaju początkowo przebiega pod ziemią, jednak w miarę dojrzewania, na powierzchni gleby ukazują się kuliste szczyty owocników z centralnym otworem, przez który uwalniają się zarodniki. W ziemi pozostaje kilkucentymetrowy trzon. Berłóweczki najczęściej wyrastają na suchych murawach i na nasłonecznionych skarpach. Częstym siedliskiem zastępczym są dla nich nasypy kolejowe.

Przyroda kołem się toczy

Zakończyliśmy rozpoczęte wczesną wiosną wycieczki mikologiczne w poszukiwaniu gatunków chronionych. Pamiętajmy, że prezentowane grzyby są „gatunkami szczególnej troski”, oglądajmy, odnotowujmy ich stanowiska, fotografujmy, ale nie zrywajmy owocników.

Anna Kujawa
Stacja Badawcza Zakładu Badań Środowiska Rolniczego i Leśnego PAN w Turwi

Dziękuję pani prof. Marii Ławrynowicz za konsultacje dotyczące trufli wgłębionej.