Islandzki akcent w wielkopolskim runie

Przy granicy lasów sosnowych, na wrzosowiskach i torfowiskach wysokich wyrasta naziemny porost, który stanowi ważny składnik diety reniferów, a czasami także ludzi...

Brzegi listkowatej plechy płucnicy zakończone są charakterystycznymi wyrostkami
Fot. Adriana Bogdanowska

Płucnica islandzka (Cetraria islandica) to jeden z porostów dość często pojawiających się w runie naszych borów. Płucnica jest gatunkiem naziemnym o szerokiej amplitudzie ekologicznej. Rośnie zarówno na glebach kwaśnych, jak i zasadowych. Najczęściej można ją spotkać na widnych stanowiskach przy granicy lasów (głównie sosnowych), wrzosowiskach i torfowiskach wysokich. Pojawia się także w górach, w miejscach eksponowanych na silne działanie wiatru oraz długotrwałe zaleganie śniegu. Jej zasięg obejmuje strefę arktyczną i umiarkowaną.

Łatwo dostrzec jej brunatno lub brunatnozielonkawo zabarwioną plechę¹ na tle białawoszarych kobierców chrobotków (Cladonia sp.). Brzegi plechy zakończone są kolczastymi wyrostkami, a jej powierzchnia pokryta jest białawymi plamkami pseudocyfelli². Powyższe cechy umożliwiają szybką identyfikację tego gatunku. W zależności od warunków atmosferycznych, a przede wszystkim zawartości wilgoci w powietrzu, odcinki plechy mogą być zwinięte, kruche i sztywne (niski poziom wilgotności) lub rozprostowane i elastyczne (wysoki poziom wilgotności).

Płucnica islandzka jest dość często notowanym gatunkiem w zbiorowiskach borowych
Fot. Daria Zarabska

Cetraria islandica była jednym z nielicznych porostów, które szeroko wykorzystywano w farmacji. Znana jako Lichen islandicus używana była jako środek wykrztuśny w różnego rodzaju preparatach. Swoje właściwości lecznicze zawdzięcza przede wszystkim obecności kwasu cetrarowego (cetraryna) i lichenostearynowego. W Anglii wchodzi w skład syropu porostowego (Lichens Syrup), zawierającego także wyciągi z chrobotka reniferowego (Cladonia rangiferina), brodaczki właściwej (Usnea barbata) i granicznika płucnego (Lobaria pulmonaria). W lecznictwie ludowym znanym środkiem na schorzenia skórne była nalewka porostowa (czyli wyciąg uzyskiwany z płucnicy islandzkiej zalanej alkoholem). Obecnie stosowana jest też jako afrodyzjak (dla kobiet i mężczyzn) w specjalnych mieszankach roślinnych. W ostatnim okresie liczba preparatów, w których stosuje się płucnicę, drastycznie spadła. Jak wiele innych naziemnych porostów w arktycznej tundrze, omawiany gatunek ma skłonność do akumulacji elementów radioaktywnych. Skażone po wybuchu w Czarnobylu plechy, m.in. płucnicy, wchodząc w skład karmy reniferów i karibu, stały się źródłem substancji szkodliwych, które wskutek przepływu w łańcuchu pokarmowym wykryto ostatecznie we krwi człowieka. Prowadzone współcześnie badania medyczne wskazują jednak na konieczność zwrócenia większej uwagi na wartości lecznicze tego porostu. Ze względu na swoje właściwości antybiotyczne Cetraria islandica może być wykorzystywana w leczeniu chorób nowotworowych.

Plecha płucnicy islandzkiej
Fot. Adriana Bogdanowska

Sproszkowaną płucnicę dodawano dawniej do wyrobów cukierniczych, aby uchronić je przed owadami. Islandczycy natomiast w okresie głodu powszechnie używali plech tego porostu do wypieku chleba; do dzisiaj w Skandynawii dodaje się płucnicę do pieczywa. Cetraria islandica jest też ważnym składnikiem diety reniferów. Co więcej, obecnie używana jest przy produkcji pasz dla bydła.

W Polsce płucnica objęta jest ochroną częściową. Występuje na terenie całego kraju, z wyjątkiem Niziny Sasko-Łużyckiej i Wschodniego Podkarpacia. W Wielkopolsce gatunek ten można odnotować w zbiorowiskach borowych, w których porosty wykazują spory udział. Jednym z takich miejsc jest Puszcza Notecka, w której czasami nie sposób ominąć sporych powierzchniowo połaci naziemnych chrobotków i płucnic. Wędrując po lasach zwróćmy więc uwagę na różnorodność gatunków znajdujących się pod naszymi stopami i spróbujmy odszukać porosty o nazwie nawiązującej do dalekiej północnej wyspy.

Daria Zarabska
Zbiory Przyrodnicze, Wydział Biologii
Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu