Barwny świat chronionych grzybów

Gdzie i kiedy można spotkać grzyby objęte ochroną gatunkową? Wiosną czy jesienią? Na łące czy w lesie? A może w ogrodzie? Na ziemi czy wysoko na drzewach? Jak wyglądają? Czy wszystkie można jednoznacznie oznaczyć do gatunku? Aby odpowiedzieć sobie na te pytania, zapraszam na małą mikologiczną wyprawę.

W załączniku do rozporządzenia* w sprawie ochrony gatunkowej grzybów znajdziemy około 90 wielkoowocnikowych gatunków, których nie należy zrywać, przenosić, przechowywać, przewozić przez granicę, a przede wszystkim niszczyć ich siedlisk (zobacz: Grzyby – problemy ochrony - SALAMANDRA 1/2007). Żeby bliżej się im przyjrzeć, najlepiej zacząć poszukiwania od początku roku kalendarzowego, gdy całorocznych owocników niektórych gatunków nie skrywa zieleń.

Zima

Przez cały rok możemy obserwować jeden z najrzadszych gatunków w Polsce i jednocześnie coraz rzadszy w Europie – pniarka (modrzewnika) lekarskiego (Fomitopsis (Laricifomes) officinalis). Jego jasnoszare, twarde, wieloletnie owocniki rozwijają się na sędziwych modrzewiach. Swoim kopytkowatym kształtem przypominają często spotykanego, niechronionego hubiaka pospolitego (Fomes fomentarius). Pniarek znany jest w Polsce z zaledwie pięciu rezerwatów, a liczba żywych owocników nie przekracza trzydziestu.

Drugim gatunkiem, którego owocniki możemy obserwować przez cały rok, jest pospolitszy pniarek różowy (Fomitopsis rosea). Jego charakterystyczne ciemnobrązowe owocniki o jaśniejszym brzegu i różowych porach wyrastają na drewnie świerków – przede wszystkim w górskich borach i Puszczy Białowieskiej.

Pozostałe gatunki chronione tworzą mniej trwałe owocniki. Niektóre z nich można obserwować zaledwie kilka dni, inne – kilka miesięcy.

Przedwiośnie

Gdy pod koniec lutego lub w marcu topnieją śniegi i zaczyna mocniej przygrzewać słońce, zaczyna się pora roku nazywana przez przyrodników przedwiośniem (zobacz: Fenologiczne pory roku - Biuletyn 1/1997). Przyroda budzi się do życia, zaczyna kwitnąć leszczyna, przebiśniegi, przylaszczki. A grzyby? Trzeba mieć bardzo dużo szczęścia, żeby znaleźć owocniki jednego z najrzadszych w Polsce i jednocześnie najwcześniej pojawiających się gatunków – czareczki długotrzonkowej (Microstoma protracta), znanej z nielicznych, historycznych stanowisk, a w ostatnich latach znalezionej w Wielkopolskim Parku Narodowym. Trudno ją pomylić z innymi gatunkami. Owocnik składa się z kilku kieliszkowatych, jaskrawoczerwonych miseczek z płatowatym brzegiem, o średnicy do 2 cm. Miseczki mają wspólny, stosunkowo długi trzon, który wyrasta ze skleroty (organu przetrwalnikowego, zbudowanego ze zbitych ciasno strzępek grzybni), tworzącej się w sąsiedztwie zagrzebanego w ziemi, zmurszałego drewna. Owocniki czareczki wyrastają od stycznia do marca w lasach liściastych i mieszanych. Dużo częściej spotkać można okazalsze, ale też jaskrawoczerwone czarki austriackie (Sarcoscypha austriaca), do niedawna nieodróżniane od swojego bliźniaczo podobnego gatunku – czarki szkarłatnej (S. coccinea). Z powodu krótkiego, zagłębionego w podłożu trzonu wydaje się, że czarka rośnie na ziemi, ale jest to gatunek rozkładający martwe drewno, a gałęzie i resztki drewna często zagłębione są w podłożu. Spotkać ją można w lasach liściastych i w zaroślach, gdzie rośnie na drewnie olsz, wierzb, klonów, robinii i leszczyny (zobacz: Wiosenne grzybobranie - SALAMANDRA 1/2003 i Grzyby o nietypowych kształtach - SALAMANDRA 1/2004).

Na przedwiośniu mogą już zacząć się pojawiać owocniki naparstniczki (smardzówki) czeskiej (Verpa (Ptychoverpa) bohemica). Znana z nielicznych stanowisk w Polsce, wykształca zupełnie inne od czarek owocniki. Składają się one z wyraźnego, jasnego trzonu i bardzo silnie pofałdowanej, jasnobrązowej główki o wolnych, odstających od trzonu brzegach, przyrośniętej do niego tylko w górnej części. Spotkamy ją głównie w żyznych, widnych lasach łęgowych, ale też w zaroślach, parkach i zaniedbanych ogrodach.

Pierwiośnie (wczesna wiosna)

Kwiecień i początek maja. Wokół nas robi się coraz bardziej kolorowo. Zakwitają pierwiosnki, w sadach kwitną drzewa owocowe, a w lesie czeremchy i borówki. To główny czas owocnikowania grzybów z rodziny smardzowatych. Oprócz smardzówki czeskiej, która zaczęła się pokazywać wcześniej, najłatwiej będzie nam znaleźć smardza stożkowatego (Morchella conica), o owocnikach składających się ze smukłej, stożkowatej główki z ciemnymi, czarniawymi żebrami i pionowo ułożonymi jamkowatymi zagłębieniami. Główka kontrastuje z jasnym, wąskim trzonem i w miejscu przyrastania do trzonu jest wyraźnie od niego szersza.

Często razem ze smardzem stożkowatym wyrastają owocniki bardzo podobnego (czasem niewyodrębnianego w osobny gatunek) smardza wyniosłego (Morchella elata). Odróżnić go można po krótkiej, stożkowatej główce przyrośniętej do trzonu, który jest prawie tak szeroki jak dolna część główki. W typowo wykształconym owocniku smardza stożkowatego główka jest dłuższa od trzonu, a u smardza wyniosłego wyraźnie krótsza.

Do wczesnowiosennych grzybów chronionych o najokazalszych owocnikach należy smardz jadalny (Morchella esculenta). Jego charakterystyczne owocniki o jasnym trzonie i bardzo silnie pofałdowanej, zazwyczaj miodowobrązowawej główce wyglądają jak zgnieciony plaster miodu rzucony na ziemię. Mogą czasem osiągać imponujące rozmiary – nawet 30 cm wysokości.

Od omówionych wyżej gatunków bardzo łatwo można odróżnić smardza (mitrówkę) półwolnego (Morchella gigas = Mitrophora semilibera). Jego krótka, żebrowana, szarobrązowa główka ma wyraźnie wolne brzegi, niezrośnięte z jasnym, białawym trzonem, na którym łatwo dostrzeżemy drobne, jasne ziarenka.

Kolejny przedstawiciel rodziny smardzowatych – naparstniczka stożkowata (Verpa conica) – jest nieco podobny do naparstniczki czeskiej i smardza półwolnego. Jej owocnik też składa się z jasnego trzonu i brązowej główki. Istotną cechą odróżniającą te trzy gatunki jest stopień pofałdowania główki. U naparstniczki stożkowatej główka jest prawie gładka i przypomina naparstek.

Omówione wyżej grzyby z rodziny smardzowatych spotyka się głównie w żyznych lasach liściastych (przede wszystkim łęgowych) i wilgotnych zaroślach, ale niektóre wyrastają też w zadrzewieniach przydrożnych i śródpolnych, sadach i ogrodach. Niektóre gatunki są cenione ze względów smakowych i w krajach, w których nie są objęte ochroną, zbiera się je do celów kulinarnych.

Również w miejscach wilgotnych i żyznych, na ziemi lub silnie spróchniałym drewnie, pojawiają się czasem okazałe (do 20 cm średnicy) owocniki krążkówki żyłkowanej (Disciotis venosa). Są okrągłe, płasko rozpostarte, dwukolorowe – czekoladowobrązowe wewnątrz, a na zewnątrz jasne, białawe lub beżowe – z krótkim, krępym trzonem. Ich wewnętrzna powierzchnia jest najczęściej żyłkowato pomarszczona. Świeże owocniki krążkówki pachną wyraźnie chlorem. Możemy ją pomylić z podobnym wczesnowiosennym, brązowym, miseczkowatym niechronionym gatunkiem – krążkownicą wrębiastą (Discina ancilis) – o bardziej jednolitym, brązowym zabarwieniu owocnika i rosnącym zazwyczaj na drewnie.

Wiosna

Druga połowa maja i początek czerwca. Czas kwitnienia kasztanowców, bzów oraz chabrów bławatków. Na łąkach złocą się jaskry i różowieją storczyki. Wczesnowiosenne gatunki grzybów już skończyły owocnikowanie, zaczynają się natomiast pojawiać te, które będziemy mogli spotkać też w następnych, letnich i jesiennych miesiącach. W górach, na glebach wapiennych, można wypatrzyć okazałe, kilkunastocentymetrowe miseczki koronicy ozdobnej (Sarcosphaera coronaria), znanej z zaledwie kilku stanowisk na terenie Polski. Początkowo owocniki rozwijają się tuż pod powierzchnią gleby, ale dojrzewając rozpościerają się na jej powierzchni, pękając płatowato na brzegach. Charakterystyczny jest zarówno ich miseczkowato-gwiazdkowaty kształt, jak i lekko fioletowawy kolor.

Pod koniec maja, w sprzyjających warunkach, pokazują się pierwsze, okazałe owocniki najpospolitszego spośród chronionych gatunków – purchawicy olbrzymiej (Langermannia gigantea). Przy optymalnej aurze będą pojawiać się aż do jesieni, a dojrzałe, pełne brązowych zarodników, pozostaną do następnego sezonu. Jasne (białawe lub szarawe), kuliste owocniki wyglądają jak duże piłki. Wyrastają w żyznych wilgotnych lasach, ale częste są też na siedliskach przekształconych przez człowieka – w zaroślach, parkach, ogrodach, na łąkach, śmietniskach i przydrożach. Gdy rosną przy siedzibach ludzkich, najczęściej nie mają szans na dojrzenie, bo są bezmyślnie niszczone – kopane i rozdeptywane.

Połowa czerwca to początek wczesnego lata. Zaczynają się pokazywać owocniki kolejnych gatunków grzybów chronionych. Napiszę o nich w kolejnym numerze Salamandry.

Anna Kujawa

Jeśli spotkacie chroniony gatunek, sfotografujcie go i zawiadomcie o stanowisku właściciela gruntu oraz odpowiedniego wojewódzkiego konserwatora przyrody. Zgłoście też go do rejestru gatunków rzadkich i chronionych na www.bio-forum.pl.

*) Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 lipca 2004 r. w sprawie gatunków dziko występujących grzybów objętych ochroną (Dz. U. z dnia 28 lipca 2004 r.).