Polskie Towarzystwo Ochrony Przyrody „Salamandra”
 


Barwny świat chronionych grzybów

Gdzie i kiedy można spotkać grzyby objęte ochroną gatunkową? Wiosną czy jesienią? Na łące czy w lesie? A może w ogrodzie? Na ziemi czy wysoko na drzewach? Jak wyglądają? Czy wszystkie można jednoznacznie oznaczyć do gatunku? Aby odpowiedzieć sobie na te pytania, zapraszam na małą mikologiczną wyprawę.

W załączniku do rozporządzenia* w sprawie ochrony gatunkowej grzybów znajdziemy około 90 wielkoowocnikowych gatunków, których nie należy zrywać, przenosić, przechowywać, przewozić przez granicę, a przede wszystkim niszczyć ich siedlisk (zobacz: Grzyby – problemy ochrony - SALAMANDRA 1/2007). Żeby bliżej się im przyjrzeć, najlepiej zacząć poszukiwania od początku roku kalendarzowego, gdy całorocznych owocników niektórych gatunków nie skrywa zieleń.

Zima

Pniarek różowy rośnie na świerkach, m.in. w Puszczy Białowieskiej

Pniarek różowy rośnie na świerkach, m.in. w Puszczy Białowieskiej
Fot. Dariusz Karasiński

Przez cały rok możemy obserwować jeden z najrzadszych gatunków w Polsce i jednocześnie coraz rzadszy w Europie – pniarka (modrzewnika) lekarskiego (Fomitopsis (Laricifomes) officinalis). Jego jasnoszare, twarde, wieloletnie owocniki rozwijają się na sędziwych modrzewiach. Swoim kopytkowatym kształtem przypominają często spotykanego, niechronionego hubiaka pospolitego (Fomes fomentarius). Pniarek znany jest w Polsce z zaledwie pięciu rezerwatów, a liczba żywych owocników nie przekracza trzydziestu.

Drugim gatunkiem, którego owocniki możemy obserwować przez cały rok, jest pospolitszy pniarek różowy (Fomitopsis rosea). Jego charakterystyczne ciemnobrązowe owocniki o jaśniejszym brzegu i różowych porach wyrastają na drewnie świerków – przede wszystkim w górskich borach i Puszczy Białowieskiej.

Pozostałe gatunki chronione tworzą mniej trwałe owocniki. Niektóre z nich można obserwować zaledwie kilka dni, inne – kilka miesięcy.

Lista zagrożonych gatunków

Na najnowszej, wydanej w 2006 roku Czerwonej liście grzybów wielkoowocnikowych znajdują się 963 gatunki, które są zagrożone wyginięciem na terenie Polski. W stosunku do taksonów wymienionych na liście, a niepodlegających ochronie gatunkowej, obowiązuje wyłącznie art. 125 ustawy o ochronie przyrody, wprowadzający ogólny zakaz niszczenia bez przyczyny wszystkich roślin, grzybów i zwierząt. Jednak miejsca występowania gatunków z tej listy należałoby otaczać opieką i nie dopuszczać do ich przekształcania.

Przedwiośnie

Po stopnieniu śniegów na rozkładającym się drewnie drzew liściastych możemy spotkać czarkę austriacką

Po stopnieniu śniegów na rozkładającym się drewnie drzew liściastych możemy spotkać czarkę austriacką
Fot. Jolanta Kozak

Gdy pod koniec lutego lub w marcu topnieją śniegi i zaczyna mocniej przygrzewać słońce, zaczyna się pora roku nazywana przez przyrodników przedwiośniem (zobacz: Fenologiczne pory roku - Biuletyn 1/1997). Przyroda budzi się do życia, zaczyna kwitnąć leszczyna, przebiśniegi, przylaszczki. A grzyby? Trzeba mieć bardzo dużo szczęścia, żeby znaleźć owocniki jednego z najrzadszych w Polsce i jednocześnie najwcześniej pojawiających się gatunków – czareczki długotrzonkowej (Microstoma protracta), znanej z nielicznych, historycznych stanowisk, a w ostatnich latach znalezionej w Wielkopolskim Parku Narodowym. Trudno ją pomylić z innymi gatunkami. Owocnik składa się z kilku kieliszkowatych, jaskrawoczerwonych miseczek z płatowatym brzegiem, o średnicy do 2 cm. Miseczki mają wspólny, stosunkowo długi trzon, który wyrasta ze skleroty (organu przetrwalnikowego, zbudowanego ze zbitych ciasno strzępek grzybni), tworzącej się w sąsiedztwie zagrzebanego w ziemi, zmurszałego drewna. Owocniki czareczki wyrastają od stycznia do marca w lasach liściastych i mieszanych. Dużo częściej spotkać można okazalsze, ale też jaskrawoczerwone czarki austriackie (Sarcoscypha austriaca), do niedawna nieodróżniane od swojego bliźniaczo podobnego gatunku – czarki szkarłatnej (S. coccinea). Z powodu krótkiego, zagłębionego w podłożu trzonu wydaje się, że czarka rośnie na ziemi, ale jest to gatunek rozkładający martwe drewno, a gałęzie i resztki drewna często zagłębione są w podłożu. Spotkać ją można w lasach liściastych i w zaroślach, gdzie rośnie na drewnie olsz, wierzb, klonów, robinii i leszczyny (zobacz: Wiosenne grzybobranie - SALAMANDRA 1/2003 i Grzyby o nietypowych kształtach - SALAMANDRA 1/2004).

Czarka czarce nierówna

Prawie niemożliwe jest odróżnienie obu wymienionych w artykule gatunków czarek tylko po cechach widocznych gołym okiem. Różnią się one przede wszystkim cechami mikroskopowymi. Czarka szkarłatna jest ponadto dużo rzadziej spotykana od czarki austriackiej – rośnie zwykle na drewnie bukowym, dębowym i leszczynowym. Bardzo możliwe, że w Polsce występuje jeszcze jeden gatunek czarki – Sarcoscypha jurana – która wyrasta wyłącznie na drewnie lipowym.

Naparstniczka czeska znana jest z niewielu stanowisk w Polsce

Naparstniczka czeska znana jest z niewielu stanowisk w Polsce
Fot. Tomasz Krzyszczyk

Na przedwiośniu mogą już zacząć się pojawiać owocniki naparstniczki (smardzówki) czeskiej (Verpa (Ptychoverpa) bohemica). Znana z nielicznych stanowisk w Polsce, wykształca zupełnie inne od czarek owocniki. Składają się one z wyraźnego, jasnego trzonu i bardzo silnie pofałdowanej, jasnobrązowej główki o wolnych, odstających od trzonu brzegach, przyrośniętej do niego tylko w górnej części. Spotkamy ją głównie w żyznych, widnych lasach łęgowych, ale też w zaroślach, parkach i zaniedbanych ogrodach.

Pierwiośnie (wczesna wiosna)

Kwiecień i początek maja. Wokół nas robi się coraz bardziej kolorowo. Zakwitają pierwiosnki, w sadach kwitną drzewa owocowe, a w lesie czeremchy i borówki. To główny czas owocnikowania grzybów z rodziny smardzowatych. Oprócz smardzówki czeskiej, która zaczęła się pokazywać wcześniej, najłatwiej będzie nam znaleźć smardza stożkowatego (Morchella conica), o owocnikach składających się ze smukłej, stożkowatej główki z ciemnymi, czarniawymi żebrami i pionowo ułożonymi jamkowatymi zagłębieniami. Główka kontrastuje z jasnym, wąskim trzonem i w miejscu przyrastania do trzonu jest wyraźnie od niego szersza.

Smardz stożkowaty jest rzadko spotykany w naturalnych siedliskach, częściej można go znaleźć w ogrodach i na rabatach ściółkowanych korą
Fot. Tomasz Krzyszczyk

Smardz jadalny często wyrasta w sadach w sąsiedztwie drzew z rodziny różowatych
Fot. Krzysztof Kujawa

Często razem ze smardzem stożkowatym wyrastają owocniki bardzo podobnego (czasem niewyodrębnianego w osobny gatunek) smardza wyniosłego (Morchella elata). Odróżnić go można po krótkiej, stożkowatej główce przyrośniętej do trzonu, który jest prawie tak szeroki jak dolna część główki. W typowo wykształconym owocniku smardza stożkowatego główka jest dłuższa od trzonu, a u smardza wyniosłego wyraźnie krótsza.

Do wczesnowiosennych grzybów chronionych o najokazalszych owocnikach należy smardz jadalny (Morchella esculenta). Jego charakterystyczne owocniki o jasnym trzonie i bardzo silnie pofałdowanej, zazwyczaj miodowobrązowawej główce wyglądają jak zgnieciony plaster miodu rzucony na ziemię. Mogą czasem osiągać imponujące rozmiary – nawet 30 cm wysokości.

Na ziemi, wśród traw wyrasta krążkówka żyłkowana o charakterystycznym zapachu chloru

Na ziemi, wśród traw wyrasta krążkówka żyłkowana o charakterystycznym zapachu chloru
Fot. Tomasz Krzyszczyk

Od omówionych wyżej gatunków bardzo łatwo można odróżnić smardza (mitrówkę) półwolnego (Morchella gigas = Mitrophora semilibera). Jego krótka, żebrowana, szarobrązowa główka ma wyraźnie wolne brzegi, niezrośnięte z jasnym, białawym trzonem, na którym łatwo dostrzeżemy drobne, jasne ziarenka.

Kolejny przedstawiciel rodziny smardzowatych – naparstniczka stożkowata (Verpa conica) – jest nieco podobny do naparstniczki czeskiej i smardza półwolnego. Jej owocnik też składa się z jasnego trzonu i brązowej główki. Istotną cechą odróżniającą te trzy gatunki jest stopień pofałdowania główki. U naparstniczki stożkowatej główka jest prawie gładka i przypomina naparstek.

Omówione wyżej grzyby z rodziny smardzowatych spotyka się głównie w żyznych lasach liściastych (przede wszystkim łęgowych) i wilgotnych zaroślach, ale niektóre wyrastają też w zadrzewieniach przydrożnych i śródpolnych, sadach i ogrodach. Niektóre gatunki są cenione ze względów smakowych i w krajach, w których nie są objęte ochroną, zbiera się je do celów kulinarnych.

Naparstniczka stożkowata rośnie często w grupie z innymi pokrewnymi gatunkami
Fot. Tomasz Krzyszczyk

W żyznych lasach łęgowych wyrasta smardz (mitrówka) półwolny
Fot. Tomasz Krzyszczyk

Również w miejscach wilgotnych i żyznych, na ziemi lub silnie spróchniałym drewnie, pojawiają się czasem okazałe (do 20 cm średnicy) owocniki krążkówki żyłkowanej (Disciotis venosa). Są okrągłe, płasko rozpostarte, dwukolorowe – czekoladowobrązowe wewnątrz, a na zewnątrz jasne, białawe lub beżowe – z krótkim, krępym trzonem. Ich wewnętrzna powierzchnia jest najczęściej żyłkowato pomarszczona. Świeże owocniki krążkówki pachną wyraźnie chlorem. Możemy ją pomylić z podobnym wczesnowiosennym, brązowym, miseczkowatym niechronionym gatunkiem – krążkownicą wrębiastą (Discina ancilis) – o bardziej jednolitym, brązowym zabarwieniu owocnika i rosnącym zazwyczaj na drewnie.

Wiosna

Druga połowa maja i początek czerwca. Czas kwitnienia kasztanowców, bzów oraz chabrów bławatków. Na łąkach złocą się jaskry i różowieją storczyki. Wczesnowiosenne gatunki grzybów już skończyły owocnikowanie, zaczynają się natomiast pojawiać te, które będziemy mogli spotkać też w następnych, letnich i jesiennych miesiącach. W górach, na glebach wapiennych, można wypatrzyć okazałe, kilkunastocentymetrowe miseczki koronicy ozdobnej (Sarcosphaera coronaria), znanej z zaledwie kilku stanowisk na terenie Polski. Początkowo owocniki rozwijają się tuż pod powierzchnią gleby, ale dojrzewając rozpościerają się na jej powierzchni, pękając płatowato na brzegach. Charakterystyczny jest zarówno ich miseczkowato-gwiazdkowaty kształt, jak i lekko fioletowawy kolor.

Podobna do dużej piłki purchawica olbrzymia często tworzy grupy kilkunastu owocników

Podobna do dużej piłki purchawica olbrzymia często tworzy grupy kilkunastu owocników
Fot. Adriana Bogdanowska

Pod koniec maja, w sprzyjających warunkach, pokazują się pierwsze, okazałe owocniki najpospolitszego spośród chronionych gatunków – purchawicy olbrzymiej (Langermannia gigantea). Przy optymalnej aurze będą pojawiać się aż do jesieni, a dojrzałe, pełne brązowych zarodników, pozostaną do następnego sezonu. Jasne (białawe lub szarawe), kuliste owocniki wyglądają jak duże piłki. Wyrastają w żyznych wilgotnych lasach, ale częste są też na siedliskach przekształconych przez człowieka – w zaroślach, parkach, ogrodach, na łąkach, śmietniskach i przydrożach. Gdy rosną przy siedzibach ludzkich, najczęściej nie mają szans na dojrzenie, bo są bezmyślnie niszczone – kopane i rozdeptywane.

Połowa czerwca to początek wczesnego lata. Zaczynają się pokazywać owocniki kolejnych gatunków grzybów chronionych. Napiszę o nich w kolejnym numerze Salamandry.

Anna Kujawa

Jeśli spotkacie chroniony gatunek, sfotografujcie go i zawiadomcie o stanowisku właściciela gruntu oraz odpowiedniego wojewódzkiego konserwatora przyrody. Zgłoście też go do rejestru gatunków rzadkich i chronionych na www.bio-forum.pl.

*) Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 lipca 2004 r. w sprawie gatunków dziko występujących grzybów objętych ochroną (Dz. U. z dnia 28 lipca 2004 r.).

Wybór numeru


Uwaga. To jest artykuł archiwalny. Przedstawione w nim informacje odpowiadają sytuacji, stanowi wiedzy i przepisom obowiązującym w chwili oddawania go do druku. Obecnie mogą one być nieaktualne.