Chronione borowiki

Lato i wczesna jesień to czas na kolejne wycieczki w poszukiwaniu grzybów, których stanowiska warto otoczyć ochroną. Zapraszam na kontynuację mikologicznych poszukiwań.

Wczesne lato

Zakwita dziki bez czarny, na polanach leśnych pachnie dojrzewającymi poziomkami, w powietrzu unosi się zapach robinii akacjowej, w szkołach uczniowie i nauczyciele bardziej myślą o szumiącym morzu niż o skracaniu ułamków. A w lasach? W lasach zaczynają się pojawiać owocniki kolejnych chronionych gatunków. Już w czerwcu można spotkać owocniki grzybowych osobliwości – gwiazdoszy (Geastrum sp.). Wszystkie 17 gatunków z tego rodzaju, stwierdzonych w Polsce, podlega ochronie. Niektóre z gwiazdoszy są bardzo rzadkie, spotykane na pojedynczych stanowiskach, np. gwiazdosz angielski (G. berkeleyi), węgierski (G. hungaricum), brodawkowy (G. corollinum), kwiatuszkowaty (G. floriforme) czy jeden z najokazalszych – gwiazdosz wzniesiony (G. fornicatum). Inne są częściej spotykane. W lasach i parkach możemy wypatrzyć charakterystyczne owocniki gwiazdosza potrójnego (G. triplex), rudawego (G. rufescens), prążkowanego (G. striatum) czy frędzelkowanego (G. fimbriatum). W borach może uda nam się zobaczyć niewielkie gwiazdosze czteropromienne (G. quadrifidum), a na wydmach śródlądowych i suchych murawach – gwiazdosza najmniejszego (G. minimum) lub karzełkowatego (G. schmidelii). Wszystkie one, choć różnią się wielkością, mają bardzo charakterystyczną cechę – ich początkowo kuliste owocniki rozwijają się tuż pod powierzchnią ziemi, a dojrzewając ukazują na powierzchni podłoża i rozchylają gwiazdkowato ramiona pękającej osłony zewnętrznej, która otula kulistą osłonę wewnętrzną, zawierającą zarodniki. Podobnym do gwiazdoszy gatunkiem jest włosogwiazd czarnogłowy (Trichaster melanocephalus), którego otwierające się ramiona osłony zewnętrznej ukazują masę nieosłoniętych już niczym zarodników. Bliskim krewnym gwiazdoszy jest też gwiazda wieloporowa (Myriostoma coliforme), charakteryzująca się kilkoma szyjkami u podstawy kulistej osłony wewnętrznej i kilkoma otworami, którymi wysypują się dojrzałe zarodniki. Bardzo podobny pokrojem do gwiazdoszy jest też chroniony promieniak wilgociomierz (Astraeus hygomericus), zwany leśnym barometrem, bo reaguje na zmiany wilgotności otoczenia. W czasie suszy jego ramiona stulają się i okrywają kulistą osłonę wewnętrzną, a gdy zwiększa się wilgotność powietrza, ramiona rozpościerają się, przyjmując charakterystyczny „gwiazdoszowaty” wygląd.

Leśny „barometr” – promieniak wilgociomierz – chociaż wyglądem przypomina gwiazdosze, jest bardziej spokrewniony z tęgoskórami Fot. Lukáš Faturík	Gwiazdosz potrójny tworzy duże owocniki. Pod kulistą osłoną skrywającą zarodniki najczęściej tworzy się charakterystyczny, mięsisty kołnierz. Fot. Lukáš Faturík

Lato

Zaczynają się wakacje, w powietrzu unosi się słodki zapach kwitnącej lipy, na polanach dojrzewają maliny, a w sadach pierwsze, wczesne odmiany jabłek i gruszek. W lasach pojawia się coraz więcej gatunków grzybów. Zaczynają ukazywać się też pierwsze owocniki grzybów borowikowatych.

Borowik korzeniasty ma jasny kapelusz, żółte pory i trzon oraz gorzki smak miąższu. Rośnie na glebach zasobnych w wapń. W Polsce znany jest z bardzo nielicznych stanowisk.
Fot. Lukáš Faturík

Gdy w 2004 roku pojawiła się nowa lista chronionych gatunków, w mediach zawrzało: „Nie będzie wolno zbierać prawdziwków? Maślaki też chcą chronić – przesada!!!”. Okazało się, że pod ochronnym parasolem prawa znalazły się bardzo rzadko spotykane, niewykorzystywane kulinarnie gatunki borowików. Pierwszym z nich jest borowik korzeniasty (Boletus radicans), jeden z najrzadziej spotykanych, mający w Polsce zaledwie kilka współcześnie znanych stanowisk. Jego okazałe owocniki o jasnych, białawoszarych kapeluszach, wyraźnie żółtych rurkach i żółtym, zwężonym u podstawy trzonie, wyrastają w lasach liściastych pod dębami, bukami i lipami, najczęściej na wapiennych glebach. Cechą charakterystyczną tego borowika są jasne barwy owocnika, brak czerwonych i brązowych elementów oraz delikatna siateczka na górnej połowie trzonu. Bardziej barwny, ale jeszcze rzadziej spotykany jest borowik królewski (B. regius). Jego czerwony kapelusz kontrastuje z jaskrawożółtymi porami i trzonem, który również w górnej połowie ma delikatną siateczkę. Spotkać go można latem i jesienią, przede wszystkim w lasach dębowych lub bukowych.

Ten skrajnie rzadki w Polsce, okazały borowik królewski, w pełni zasługuje na ochronę
Fot. Vladimír Kunca

Bardzo charakterystyczny jest, stosunkowo często spotykany, borowik pasożytniczy (podgrzybek tęgoskórowy, podgrzybek pasożytniczy) (Boletus parasiticus = Xerocomus parasiticus). Jego grzybnia rozwija się wewnątrz żywych owocników tęgoskóra cytrynowego (pospolitego) (Scleroderma citrinum), więc występowanie borowika pasożytniczego jest ściśle uzależnione od obecności tego gatunku. Zazwyczaj z jednego tęgoskóra wyrasta kilka niewielkich, brązowożółtawych owocników borowika o kapeluszach osiągających średnicę kilku centymetrów.

A maślaki? Z maślakami jest podobnie jak z borowikami. Owszem, są chronione, ale wyłącznie trzy gatunki, które są gatunkami rzadkimi lub jedynie lokalnie występującymi stosunkowo często. Dwa związane są symbiozą mikoryzową¹ z modrzewiem. Pierwszy to maślak (borowiec) dęty (Suillus (Boletinus) cavipes), rosnący głównie na terenach górskich. Jego żółtobrązowy do czerwonobrązowego, kosmkowaty kapelusz, duże, żółte pory zbiegające na trzon i występowanie na nim wyraźnego pierścienia, powinny być wystarczającymi cechami pozwalającymi jednoznacznie zidentyfikować ten gatunek. Drugi to bardzo rzadki maślak trydencki (S. tridentinus), znany z Tatr i Sudetów. Jego żółty do pomarańczowordzawego kapelusz pokryty jest włóknistymi łuseczkami przylegającymi do lekko śluzowatej powierzchni skórki kapelusza. Początkowo żółte pory szybko stają się pomarańczowoczerwone, a nad błoniastym pierścieniem na trzonie widać siateczkę o wydłużonych oczkach.

Szyszkowiec nazywany „starym człowiekiem z lasu”, ma bardzo charakterystyczny wygląd. Zamieszkuje najczęściej pod bukami.
Fot. Grażyna Domian

Trzeci gatunek – maślak błotny (żółtawy) (S. fl avidus) – wyrasta najczęściej na torfowiskach. Jego egzystencja jest uzależniona od zachowania wilgotnych torfowych ekosystemów z sosną, z którą związany jest mikoryzą. Maślak błotny ma barwy bardziej stonowane, raczej żółtawe do żółtawobrązowawych. Powierzchnia kapelusza jest gładka, śliska, z bardzo nielicznymi włókienkami. Żółtobrązowe rurki kontrastują z żółtawym kapeluszem i żółtawym trzonem. Delikatny pierścień na trzonie szybko zamienia się w słabo widoczną pierścieniowatą strefę.

Prawo rozpościera swój parasol ochronny również nad charakterystycznym i łatwym do rozpoznania poroblaszkiem żółtoczerwonym (Phylloporus pelletieri), który rośnie w lasach liściastych i mieszanych, głównie pod bukami, grabami, dębami oraz sosnami i świerkami. Na pierwszy rzut oka owocnik poroblaszka wydaje się być podgrzybkiem o zamszowym, brązowoczerwonym kapeluszu, jednak złocistożółte blaszki na spodzie kapelusza rozwiewają wątpliwości diagnostyczne. Blaszki często są połączone ze sobą poprzecznymi przegrodami – ta cecha odzwierciedlona jest w nazwie rodzajowej. Jeszcze bardziej charakterystyczne owocniki tworzy szyszkowiec łuskowaty (Strobilomyces strobilaceus). Szarobrązowy kapelusz i trzon pokryte są dużymi, jedwabistymi kosmkami tworzącymi grube łuski. Rurki na spodzie kapelusza, początkowo białawe, w miarę rozwoju owocnika stają się szarobrązowe, po uszkodzeniu czerwieniejące i czerniejące. Młode owocniki mają rurki przesłonięte watowatą, szarawą osłoną, której resztki często zwisają z brzegów starszych kapeluszy. Szyszkowca najczęściej spotkać można pod bukami, rzadziej pod jodłami i świerkami.

Wczesna jesień

Na leśnych przydrożach fioletowieją kwiaty wrzosu, w borach czerwienieją borówki brusznice, uczniowie znowu zasiadają w szkolnych ławkach – zaczyna się jesień. Jeśli jest wilgotno, w lasach roi się od... grzybiarzy. Oprócz wielu pospolitych i jadalnych gatunków grzybów można też wtedy znaleźć sporo gatunków chronionych.

Jaskrawe, językowate owocniki płomykowca galaretowatego wyrastają najczęściej kępkami na brzegach dróg. W Polce jest rzadko spotykany.
Fot. Vladimír Kunca

W borach może uda nam się spotkać bardzo rzadkiego szaraczka sosnowego (Boletopsis grisea), związanego mikoryzowo z sosną, i jego bliskiego krewnego związanego ze świerkiem – szaraczka świerkowego (B. leucomelaena). Obydwa gatunki są do siebie podobne i czasem łączone w jeden. Tworzą przysadziste, krępe owocniki o szarobrązowawym kapeluszu i kontrastującymi z nim białawymi porami, wyraźnie odcinającymi się od ciemnego trzonu. Początkowo gładki kapelusz z wiekiem staje się łuseczkowaty z powodu pękającej powierzchni. Jasny miąższ po uszkodzeniu przebarwia się początkowo na różowofioletowo, a z czasem szarzeje. Jednym z najrzadziej spotykanych gatunków wczesnojesiennych jest też dwupierścieniak cesarski (Catathelasma imperiale), znany z zaledwie kilku stanowisk w Polsce. Jest to grzyb o okazałych, stosunkowo łatwych do rozpoznania owocnikach o brązowoorzechowym, nieco zamszowatym kapeluszu i blaszkach zbiegających na trzon. Bardzo charakterystyczną cechą jest podwójny pierścień na trzonie. Gatunek ten można znaleźć w górskich borach świerkowych, na wapiennych glebach. Nieco podobna do dwupierścieniaka jest, tworząca podobnie okazałe owocniki, gąska olbrzymia (Tricholoma colossus). Średnica jej brązowych kapeluszy dochodzić może do 20–25 centymetrów. Na trzonie znajduje się, wyraźny u młodych owocników, pierścień. Jasne blaszki, w miarę rozwoju stają się różowawe i pokryte rdzawymi plamami, biały miąższ po uszkodzeniu różowieje, a później staje się rdzawy. Gąskę olbrzymią znaleźć można w suchych chrobotkowych² borach sosnowych, na piaszczystym podłożu. Zupełnie inne owocniki, galaretowate, językowate, jaskrawo czerwonoróżowe, osiągające około 10 centymetrów wysokości, tworzy płomykowiec galaretowaty (Tremiscus helvelloides). Nie ma chyba możliwości pomylenia tego gatunku z innym. Spotkamy go głównie w górskich borach świerkowych, gdzie wyrasta na zmurszałych resztkach drewna. Wyjątkowo wyrasta też na drewnie drzew liściastych. Często widywany jest na wilgotnych poboczach górskich dróg. Jeśli z górskiego boru wyjdziemy na łąkę, mamy szansę spotkać jeden z niewielu łąkowych chronionych gatunków – wilgotnicę czapeczkowatą (Hygrocybe calyptriformis). Mimo żywo zabarwionego, okazałego owocnika o różowym, stożkowatym kapeluszu i kontrastującym z nim białym trzonie, trudno ją wypatrzyć w trawie.

Liście na drzewach zaczynają zmieniać kolory, to znak, że nadchodzi kolejna fenologiczna³ pora roku – jesień właściwa. Na jesienne i zimowe wędrówki w poszukiwaniu gatunków chronionych zapraszam w kolejnym numerze SALAMANDRY.

Anna Kujawa
Stacja Badawcza Zakładu Badań Środowiska Rolniczego i Leśnego PAN w Turwi