Torfowiska w Górach Izerskich

Torfowiska w górach? Dla niektórych osób brzmi to wręcz niewiarygodnie. Ale góry to obszary wododziałowe, a między innymi takie miejsca „upodobały” sobie torfowiska wysokie, które powstają w bezodpływowych zagłębieniach i zasilane są bardzo ubogimi w składniki pokarmowe wodami opadowymi. Warto zaznaczyć, że ten typ torfowisk nie jest w Polsce najczęstszy. Przeważają u nas tzw. torfowiska niskie, tworzące się m.in. w dolinach rzek i zasilane żyznymi wodami płynącymi. Tak więc torfowiska wysokie spotykamy np. w Bieszczadach, Tatrach i Karkonoszach. Najmniej znane są te w Górach Izerskich, mimo że jest ich tam ponad 350 ha. Zaledwie niewielka ich część - 44,6 ha - objęta jest ochroną w rezerwacie „Torfowisko Izerskie”, utworzonym w 1969 roku dla ochrony stanowisk brzozy karłowatej (Betula nana).

Fragment niezadrzewionego torfowiska wysokiego
Fot. Jan Matuła

Zasadnicza część torfowisk Gór Izerskich znajduje się w dolinie rzeki Izery i jej dopływów: Tracznika, Jagnięcego Potoku i Kobyły. Trzeba przyznać, że nie zawsze łatwo jest rozpoznać miejsca występowania torfowisk. Część bagien porośnięta jest dobrze wszystkim znaną kosodrzewiną (Pinus mugo). Można nawet powiedzieć, że tam gdzie w dolinie rzeki Izery rośnie kosodrzewina, tam z reguły występują pokłady torfu. Występowanie kosodrzewiny na wysokości 800 - 840 m n.p.m. stanowi swoisty fenomen Gór Izerskich. Są to bowiem najniżej położone stanowiska tej sosny w Sudetach. Zarośla kosodrzewiny otaczają stosunkowo niewielkie, niezadrzewione powierzchnie, z roślinnością typową dla górskich torfowisk wysokich. Rośnie tam turzyca skąpokwiatowa (Carex pauciflora), wełnianeczka darniowa (Baeothryon caespitosum), wełnianka pochwowata (Eriophorum vaginatum), modrzewnica zwyczajna (Andromeda polifolia), rosiczka okrągłolistna (Drosera rotundifolia), rosiczka pośrednia (Drosera intermedia) i oczywiście torfowce (Sphagnum), wśród których znaleźć można nawet rzadkie Sphagnum fuscum. Te nieleśne obszary mają również bardzo interesującą mikrorzeźbę. Układ szerokich, zazwyczaj wypełnionych wodą obniżeń oraz nieco wyższych grzęd i kęp przypomina budowę specyficznych torfowisk wysokich, które są częste na północy Europy, np. w Szwecji.

Stosunkowo małe powierzchnie torfowisk porośnięte są roślinnością typową dla tzw. torfowisk przejściowych. Zobaczymy tam łany wełnianki wąskolistnej (Eriophorum angustifolium) lub turzycy dzióbkowatej (Carex rostrata) rosnące na kobiercach torfowców. Płaty pokryte wełnianką wąskolistną wyglądają szczególnie dekoracyjnie jesienią, gdy jej pędy przybierają rdzawo brązowy kolor. Tego typu zbiorowiska roślinne występują zazwyczaj wzdłuż drobnych cieków wodnych, lub wzdłuż linii granicznej torfowiska z gruntem mineralnym - w tak zwanej strefie okrajkowej.

Największa część torfowisk Gór Izerskich porośnięta jest jednak bagiennym borem świerko-wym. Dokładniejsze byłoby stwierdzenie - „BYŁA porośnięta”. Masowe ginięcie lasów w Górach Izerskich nie oszczędziło świerków rosnących na torfie. Zaledwie tu i ówdzie ocalały jeszcze fragmenty lasu z runem, w którym dominuje wełnianka pochwowata i torfowce. Tam gdzie zginął las, obserwuje się zjawisko wkraczania roślinności nietorfotwórczej, wśród której przeważają 3 gatunki: trzcinnik owłosiony (Calamagrostis villosa), śmiałek pogięty (Deschampsia flexuosa) i trzęślica modra (Molinia caerulea). Obecność tych gatunków jest sygnałem mówiącym o przesuszaniu górnych warstw złoża torfowego. Proces takiej sukcesji warto dalej obserwować, gdyż przebiega on zupełnie inaczej niż na torfowiskach wysokich na niżu. Tam bowiem wycięcie lasu powoduje ponowne zabagnienie, co jest korzystne dla rozwoju torfowiska.

Już w czasach przedwojennych niektóre partie izerskich bagien były meliorowane. Obszary najdłużej odwadniane dzisiaj porośnięte są tylko przez trzęślicę modrą. Niestety, spotykamy tu także rowy młodsze - powojenne. Na dodatek są one często czyszczone i odnawiane. Wzdłuż nich następuje ciągłe przesuszanie torfowisk.

Już kilkukrotnie przedkładano propozycje objęcia ochroną wszystkich torfowisk Gór Izerskich. Być może wreszcie któraś z nich doczeka się realizacji... Musi to być jednak związane z jednoczesnym zastosowaniem elementów tak zwanej ochrony czynnej - np. z zahamowaniem odwadniania poprzez wprowadzenie zastawek na odpowiednio wybranych rowach melioracyjnych.

Klara Tomaszewska
Jan Matuła