Kolczasta ozdoba wydm

Jedną z roślin, których wizerunki często pojawiają się w różnych wydawnictwach dotyczących botaniki lub ochrony przyrody, jest mikołajek nadmorski (Eryngium maritimum). Jednak choć należy on do najpiękniejszych przedstawicieli flory naszego kraju, niewiele osób miało okazję zobaczyć ten gatunek w naturze. Przyczyną jest niestety właśnie jego wyjątkowa uroda, która powoduje, że jest on masowo zrywany przez ludzi. Objęto go oczywiście całkowitą ochroną prawną, ale ponieważ stanowiska, na których występuje, są tłumnie odwiedzane przez turystów, istnieje niebezpieczeństwo, że już wkrótce całkowicie zniknie on z szaty roślinnej Polski.

Mikołajek nadmorski jest rośliną związaną z białymi i szarymi wydmami. Wystawiony na suszę i wiatry, zmuszony do bytowania na lotnym podłożu, wykształcił liczne przystosowania do tak surowych warunków życia. Jako wieloletnia roślina zielna, czyli bylina, tworzy pod powierzchnią gleby zdrewniałe i pełzające kłącze, z którego wyrasta długi korzeń palowy. Dochodząca do 50 cm wysokości łodyga nadziemna jest oparciem dla licznych nacinanych i kolczastych liści. Na jej szczycie wyrasta główkowaty kwiatostan, złożony z licznych, niebieskawych kwiatków z 5 płatkami. U jego podstawy widzimy piękne, masywne, kolczaste podsadki (czyli liście przykwiatkowe), które stanowią o atrakcyjności tej rośliny. Z powodu dużej liczby kolców i kulistego kwiatostanu mikołajek wyglądem przypomina oset. Należy jednak do całkiem innej rodziny - baldaszkowatych (Apiaceae), w której kwiatostany posiadają zwykle kształt podobnych do parasola baldachów. W odróżnieniu od innych przedstawicieli tej rodziny, jak np. koperek, marchew czy barszcz, kwiaty u mikołajka nie mają długich szypułek, lecz są siedzące i stąd pierwsze wrażenie przywodzące na myśl rodzinę złożonych (Asteraceae), do której należą osty. Cała roślina jest mięsista, naga, z reguły niebieskawo nabiegła i pokryta grubą warstwą wosku, który tworzy dodatkową ochronę przed nadmiernym wysychaniem. Mikołajek nadmorski jest rośliną odporną na zasypywanie przez piasek i słonawą glebę, dzięki czemu może utrzymywać się na plażach. Występuje na wybrzeżach Bałtyku (aż po Zatokę Botnicką), Morza Północnego, Atlantyku, Morza Śródziemnego i Morza Czarnego.

Nie wiadomo obecnie, skąd wzięło się naukowe określenie tej pięknej rośliny - Eryngium. Jest to nazwa spotykana już w starożytnej Grecji u Teofrasta i Nikandra. Jej pochodzenie tłumaczy się na dwa sposoby. Albo jest to nieco przekształcone słowo oznaczające „jakiś gatunek ostu” (ze względu na wspomniane już podobieństwo), albo mamy tu do czynienia z greckim wyrażeniem „odbija mi się” (roślinę tę stosowano przeciw wzdęciom). Wyjaśnienie nazwy polskiej znajdziemy być może w bajce kaszubskiej, mówiącej o chłopcu imieniem Mikołaj, który został zamieniony w roślinę.

Na całej kuli ziemskiej występuje ogółem 230 gatunków z rodzaju Eryngium, który jest w rodzinie Apiaceae taksonem najbogatszym pod względem liczby gatunków oraz zmienności morfologicznej. Mikołajki preferują klimaty umiarkowane lub ciepłe, a szczególnie licznie są reprezentowane we florze Meksyku, południowej Brazylii i Argentyny. Spotykamy wśród nich rośliny jednoroczne i wieloletnie byliny, rzadziej krzewy, a na wyspie Juan Fernandez niektóre gatunki osiągają wielkość małych drzewek.

W Polsce oprócz mikołajka nadmorskiego spotykane są trzy inne gatunki: mikołajek alpejski (E. alpinum), mikołajek polny (E. campestre) i mikołajek płaskolistny (E. planum). Pierwszy z wymienionych gatunków rośnie tylko w wysokogórskich ziołoroślach, na wilgotnych murawach z dużą zawartością wapienia. Podobnie jak jego nadmorski krewniak, jest niebieskawo zabarwiony. Podsadki walcowatego kwiatostanu są jednak u niego znacznie węższe, a roślina dochodzi do 1 m wysokości. Główny obszar jego występowania to Alpy i północna cześć Półwyspu Bałkańskiego, a w Polsce spotykamy go wyłącznie w Tatrach. Mikołajki polny i płaskolistny są kenofitami, czyli roślinami, które przybyły na nasze tereny dopiero po 1500 roku i na stałe się u nas zadomowiły. Przywędrowały one do nas z południa Europy. Siedliskiem życia tych roślin są murawy, przydroża, suche zbocza i miedze. Ich podsadki są wąskie, a pokrój całej rośliny delikatniejszy od mikołajka nadmorskiego. Mikołajek płaskolistny jest niebieskawy i rozgałęziony tylko w górnej części łodygi, natomiast Eryngium campestre to roślina szarozielona lub biaława, rozgałęziona od samej podstawy. Jest to związane ze specyficznym sposobem rozsiewania nasion tego gatunku. Formację roślinną, do której jest on najlepiej przystosowany jest płaski step. Gdy nasiona dojrzewają, cała roślina usycha i podmuch wiatru może łatwo oderwać ją całą, lub tylko jej część, od podłoża. Ze względu na swój w miarę kulisty pokrój, może być ona swobodnie toczona przez wiatr po stepie nawet na duże odległości, po drodze „gubiąc” nasiona. Rośliny przystosowane do takiego rozsiewania nazywamy „biegaczami stepowymi”.

Mikołajki są roślinami używanymi w medycynie ludowej i homeopatii. Zawierają saponiny i lotne olejki. Szczególnie wartościowy pod tym względem jest mikołajek polny. Natomiast liście mikołajka nadmorskiego były w niektórych krajach używane do sałatek, a łodygi i kłącza jadano jako warzywa. Jest to ponadto bylina ozdobna.

Ze względu na swą wyjątkową urodę oraz to, że doskonale nadają się do tworzenia suchych bukietów, liczne gatunki mikołajków są hodowane w ogrodnictwie - chociażby okazały Eryngium giganteum z Azji Mniejszej, mikołajek alpejski, iberyjski (E. bourgatii) czy oliwski (E. x oliverianum). Pamiętajmy jednak o tym, aby nie niszczyć tego pięknego i rzadkiego elementu naszej flory i zdobić nasze mieszkania tylko mikołajkami pochodzącymi z hodowli.

Justyna Wiland-Szymańska