Kontynent w miniaturze

U zachodniego wybrzeża Afryki, na wysokości granicy Maroka i Sahary Zachodniej, znajduje się archipelag złożony z trzynastu wysp, nazywany Wyspami Kanaryjskimi. Największą z nich - Teneryfę - można określić mianem kontynentu w miniaturze. Wyspa ta o powierzchni ok. 2000 km² i długości ok. 80 km, ma kilka różnych klimatów i kilkadziesiąt mikroklimatów. Pośrodku znajduje się wulkan o wysokości 3718 m n.p.m. (jest to zarazem najwyższy szczyt Hiszpanii), który stanowi potężną barierę klimatyczną. Dochodzą do tego dwa prądy morskie opływające wyspę - ciepły i zimny - i wpływ pasatu. Wszystkie te czynniki powodują, iż ogólnie Teneryfa dzieli się na wilgotną, zieloną północ i suche oraz jałowe południe. W związku z tym zarówno szata roślinna, jak i fauna, są bardzo zróżnicowane w obrębie samej wyspy.

Każda z wysp archipelagu jest inna i niepowtarzalna – wschodnie wyspy są bardziej suche i pustynne, a zachodnie zielone i tętniące życiem. Zamieszkanych jest dziewięć z nich. Głównymi wyspami są (w kolejności od największej): Teneryfa, Fuerteventura, Gran Canaria, Lanzarote, La Palma, La Gomera i El Hierro. Administracyjnie są one regionem autonomicznym, stanowiącym część Królestwa Hiszpanii. Wraz z położonymi również na Atlantyku Azorami, Maderą, Wyspami Selvagens (należącymi do Portugalii) oraz Wyspami Zielonego Przylądka (będącymi samodzielnym państwem), tworzą tak zwaną Makaronezję. Wyspy Kanaryjskie były znane już w starożytności i przez ówczesnych ludzi nazwane zostały „wyspami szczęśliwymi”. Najlepszymi miesiącami na wizytę w tym rejonie są styczeń i luty, wtedy jest najbardziej zielono i większość roślin kwitnie.

Na Teneryfie można wyróżnić siedem typów roślinności: wybrzeży oceanicznych, terenów suchych, lasów wawrzynolistnych, lasów sosnowych, wysokich gór, klifów i skał, miejsc ruderalnych oraz miast i ogrodów. Za wyjątkiem ostatnich dwóch, charakteryzuje ją duży stopień specyficzności i endemizmu*.

Teneryfa jest turystycznie dość oblegana, w większości jednak ruch turystyczny skupia się w południowej, suchej części wyspy. Zanim ją szczelnie zabudowano betonową pustynią hoteli, znajdowała się tam naturalna półpustynia porośnięta różnorodnymi sukulentami, oraz kilka małych wiosek rybackich. Rejon ten wybrano ze względu na klimat, gdyż prawie okrągły rok świeci tam słońce, temperatura oscyluje w granicach 30 stopni, a deszcz pada tylko przez pięć dni w roku. Można powiedzieć, że jest to wprost wymarzone miejsce do wylegiwania się na plaży.

W tej gęstej zabudowie jest jednak dość dużo zieleni. Przeważają rośliny tropikalne ze wszystkich kontynentów, pełniące funkcję ozdobną. Najwięcej jest krzewów różnych gatunków i odmian z rodzaju bugenwilla (Bougainvillea). Z ciekawiej wyglądających wymienić można: wilczomlecz lśniący zwany koroną cierniową (Euphorbia milii), ketmię różę chińską (Hibiscus rosa-sinensis) oraz cerberę peruwiańską (Thevetia peruviana). Spośród naturalnie występujących, endemicznych roślin, często sadzona jest palma daktylowiec kanaryjski (Phoenix canariensis), a także wilczomlecz kanaryjski (Euphorbia canariensis) oraz dracena (Dracena draco). Można tu także zaobserwować bardzo ciekawe owady. Pośród sagowców (Cycas) uwijają się biedronki z gatunku Diomus gillerforsi, który jest endemitem. Polują one na mączliki (Aleurodina) licznie występujące na sagowcach. W leżących na trawnikach owocach daktylowca mogą żerować chrząszcze z rodziny łyszczynkowatych (Nitidulidae), głównie z rodzaju Epuraea i Carpophilus. Można też natknąć się na gatunki wcześniej na Wyspach nie notowane (np. Lobiopa insularis, który jest rozprzestrzeniony w Ameryce Północnej i został najprawdopodobniej zawleczony na Teneryfę). Z owocami daktylowca są też ściśle związane niektóre korniki (Scolytinae); ja trafiłem akurat na gatunek Coccotrypes dactyliperda.

Brzegi oceaniczne porośnięte są odmienną roślinnością. Spotyka się tu głównie różnorodne halobionty i halofity, czyli rośliny słonolubne, jak na przykład Zygophyllum fontanesi. Jest ona idealnie przystosowana do dużego zasolenia – budową przypomina rośliny terenów suchych. Gdzieniegdzie, przy plażach rosną również rośliny typowo ruderalne. Najczęściej rącznik pospolity (Ricinus communis), bielunie (Datura) oraz tytoń szary (Nicotiana glauca), na którym udało nam się zaobserwować gąsienice zmierzchnicy trupiej główki (Acherontia atropos). Na suchych nieużytkach bardzo pospolite są zawleczone dwa gatunki opuncji (Opuntia ficus-barbarica i Opuntia dillenii) oraz agawa amerykańska (Agave americana), również gatunek obcy dla tego terenu.

Najciekawszy przyrodniczo w tej suchej części wyspy jest Wąwóz Piekieł (Barranco del infierno). Cała Teneryfa jest poprzecinana różnej wielkości wąwozami pochodzenia wulkanicznego, ten jednak jest z nich wszystkich najbardziej efektowny. Ma on status ścisłego rezerwatu przyrody. Jest to jedyne miejsce na Teneryfie, gdzie jest wodospad i cały rok utrzymuje się woda. Ze względu na bezpieczeństwo (w niektórych miejscach wąwóz ten ma ponad 400 m głębokości) oraz ochronę przyrody, ograniczono tu ruch turystyczny. W głąb wąwozu prowadzi wąska ścieżka schodząca po jednym ze zboczy. Im dalej, tym jest bardziej zielono i czuć wyraźną zmianę klimatu. Pojawia się drobny ciek i niewielkie oczka wodne. Na końcu dochodzi się do wodospadu, który okazuje się strużką wody spadającą z około trzystumetrowej wysokości. W mijanych zbiornikach wodnych w dużych ilościach na powierzchni występują wodne chrząszcze krętaki (Gyrinus dejeani), oraz nurkują bliżej niezidentyfikowane pluskolce (Notonecta).

Środek wyspy zajmuje potężny wulkan Teida, który jest objęty ochroną w formie parku narodowego, piątego co do wielkości w Hiszpanii (na Wyspach Kanaryjskich znajdują się łącznie cztery parki). Ta niezwykła formacja geologiczna, jaką jest wulkan Teida, składa się z potężnej kaldery (czyli starego krateru) o średnicy dochodzącej do 15 km i obwodzie około 40 km. Wnętrze tej formacji to rozległe równiny (Las Canadas) znajdujące się na wysokości 2000 m n.p.m. oraz potężny stożek wulkaniczny Pico de Teide. By dostać się w jego pobliże trzeba odbyć przejażdżkę po krętych górskich drogach. Startuje się z poziomu morza i dojeżdża do wysokości około 2300 m n.p.m., gdzie można wybrać podróż kolejką linową na wysokość 3555 m n.p.m. lub podjąć pieszą wędrówkę na szczyt, co zajmuje mniej więcej pięć godzin. By przejść ostatnie 200 m i dotrzeć do najwyższego punktu w pobliże krateru, trzeba posiadać specjalne zezwolenie.

W drodze do podnóży wulkanu przejeżdża się poprzez unikatowe zbiorowisko roślinne właściwe tylko Wyspom Kanaryjskim. Są to lasy sosnowe tworzone przez endemiczny gatunek sosny kanaryjskiej (Pinus canariensis), rozciągające się na wysokościach od 1000 do 2000 m n.p.m. Są one dość suche i prześwietlone. Rośliny w nich rosnące są przystosowane do trudnych górskich warunków oraz okresowych suszy. Sama sosna ma wyjątkową budowę. Jej igły gromadzą wodę skraplając ją z mgieł i transportują do korzeni, pomiędzy którymi jest ona magazynowana. Na stokach znajduje się dużo jaskiń, w których wydrążono tunele, by dostać się do tego jedynego źródła słodkiej wody na Teneryfie. Ocenia się, że jej zasoby wystarczą na około pięć lat gospodarowania. Świadczy to o olbrzymim potencjale retencyjnym tej rośliny.

Na uwagę zasługuje również bylina będąca symbolem tego parku. Jest nią przepięknie kwitnący na czerwono żmijowiec wildperta (Echium wildpertii), który osiąga do dwóch metrów wysokości. Występuje on tylko na Teidzie.

Tuż przed szczytem wyraźnie czuć charakterystyczną woń siarki. I nie jest to nic dziwnego, bo widok ze szczytu jest prawdziwie piekielny (to nadal aktywny wulkan, ostatni wybuch miał miejsce 100 lat temu, w 1909 roku) – wyraźne wykwity siarki, unosząca się delikatna para i atakujący nozdrza zapach gnijących jaj (czyli siarkowodoru). To robi wrażenie!

Odwiedzając Teneryfę, koniecznie trzeba zobaczyć jeszcze jej skrajną, północną część, na której rośnie las wawrzynolistny – reliktowe zbiorowisko roślinne, niezmienione praktycznie od trzeciorzędu (utrzymało się tylko na Wyspach Kanaryjskich oraz na Maderze). Jest to wiecznie zielony, wilgotny las, pod wpływem klimatu tworzonego przez pasaty. Przez Hiszpanów nazywany jest laurisilvą. Na Teneryfie rośnie on tylko w masywie Teno oraz na półwyspie Anaga, na wysokości od 500 do 1600 m n.p.m. Prowadzi do niego kilka oznakowanych szlaków turystycznych. Jeden z nich rozpoczyna się w niewielkim miasteczku Pueblo Taganana, położonym na zboczach Anagi, i biegnie przez pola uprawne, na których rosną głównie karłowate odmiany winorośli, aby w końcu dotrzeć do miejsca, które wręcz zapiera dech w piersiach i przytłacza bogactwem roślinności. Las tworzy głównie drzewo laurowe (Laurus azorica). Drugim ważnym składnikiem jest wrzosiec (Erica arborea), który jest tu potężnym drzewem dorastającym do 15 metrów wysokości, a nie małą krzewinką, znaną nam z kwiaciarni i ogrodów. Ściółkę, a także konary drzew porasta niezliczona ilość mszaków i porostów, podszyt budują głównie paprocie – niektóre nawet wielkości człowieka. Ogromne bogactwo roślin zielnych oraz krzewów dopełnia całości. Pod kamieniami można spotkać różnorodne wije (Myriapoda) lub chrząszcze z rodziny biegaczowatych (Carabidae), a wśród nich gatunek Eutrichopus canariensis, który występuje tylko w górach Anaga. Brakuje tu tylko jakichś prehistorycznych zwierząt. Można się poczuć jak w tropikalnym lesie deszczowym, choć jest tu dużo niższa temperatura. Jest to doskonałe miejsce, by poobcować z przyrodą, z dala od zgiełku kurortu.

Pomimo dużego zagospodarowania turystycznego, Teneryfa jest nadal perłą przyrodniczą, którą naprawdę warto zobaczyć.

Tekst i zdjęcia:

Marek Przewoźny
Ten adres pocztowy jest chroniony przed spamowaniem. Aby go zobaczyć, konieczne jest włączenie w przeglądarce obsługi JavaScript.
Wydział Biologii UAM w Poznaniu

Agnieszka Przewoźna
Ten adres pocztowy jest chroniony przed spamowaniem. Aby go zobaczyć, konieczne jest włączenie w przeglądarce obsługi JavaScript.