Grzyby – problemy ochrony

W Polsce pod ochroną jest blisko sto gatunków grzybów. Co o nich wiemy? Co najbardziej zagraża ich istnieniu? Jak można je chronić? Co o ich ochronie mówią przepisy? Co możemy zrobić, znajdując okaz chronionego gatunku?

Odkrywcy na start

Wiedza o liczbie gatunków grzybów występujących w Polsce, ich rozmieszczeniu i stopniu zagrożenia jest jeszcze bardzo niekompletna. W roku 2003 wydana została „Krytyczna lista grzybów podstawkowych Polski”, zawierająca wykaz wszystkich wielkoowocnikowych podstawczaków stwierdzonych u nas od końca XIX w. do czasów współczesnych. Jest na niej około 2600 gatunków, a i tak szacuje się, że jeszcze około 1000 nie zostało znalezionych (przypuszcza się, że występują w naszym kraju, ponieważ zostały odnotowane w sąsiednich państwach). Obecnie przygotowywana jest podobna lista dotycząca jeszcze słabiej zbadanych wielkoowocnikowych workowców. Szacuje się, że na terenie Polski występuje 4000–4500 gatunków grzybów wielkoowocnikowych. Co roku mikolodzy odkrywają nowe – zarówno takie, których jeszcze nie notowano w Polsce, jak i takie, które w ogóle nie były znane nauce (zobacz też: Wiosenne grzybobranie - SALAMANDRA 1/2003 i Grzyby o nietypowych kształtach - SALAMANDRA 1/2004).

Wymarłe, zagrożone i rzadkie

Od kilkudziesięciu lat obserwuje się w Europie zanikanie lub zmniejszanie zasięgu wielu gatunków grzybów. Dzieje się tak głównie z powodu zanikania całych ekosystemów (np. torfowisk, muraw i naturalnych zbiorowisk leśnych), drastycznego ograniczania ich powierzchni oraz zmian wywołanych działalnością człowieka. Do ważnych czynników ograniczających rozwój wielu gatunków należy też zanieczyszczenie środowiska. Niektóre grzyby, wrażliwe na zmiany w środowisku, od tak dawna nie zostały znalezione w Polsce, że uznano je za wymarłe. Od dwudziestu lat próbuje się określić precyzyjnie, które taksony są najbardziej narażone na wyginięcie i wiadomo już, że niemal 1000 gatunków wymaga szczególnej uwagi ze względu na ich zanikanie bądź rzadkość występowania. Są one umieszczone na tzw. czerwonej liście, która jest co kilka lat uaktualniana.

Pod parasolem prawa

Smardz jadalny (Morchella esculenta), przedstawiciel rodziny, w której ochronie podlegają wszystkie gatunki
Fot. Adriana Bogdanowska

Polska ma już kilkudziesięcioletnie doświadczenie w ochronie grzybów. W roku 1983, jako pierwszy kraj europejski, objęła ochroną ścisłą około 20 gatunków. W roku 2004 lista ta została poszerzona do około 90 kolejnych gatunków*. Według prawa, chronionych grzybów nie wolno zrywać, niszczyć i uszkadzać. Nie wolno też niszczyć ich siedlisk i ostoi, a także dokonywać w nich zmian stosunków wodnych, stosować środków chemicznych oraz niszczyć ściółki leśnej i gleby. W odniesieniu do całych grzybów, ich części i produktów pochodnych obowiązuje również zakaz pozyskiwania, zbioru, przetrzymywania, posiadania, preparowania, przetwarzania, sprzedawania, kupowania, darowania i wymiany, a także przywożenia i wywożenia przez granicę. Objęte zakazami czynności można wykonywać jedynie po uzyskaniu zezwolenia ministra środowiska. Mogłoby się więc wydawać, że prawo bardzo dobrze chroni te organizmy.

Niestety, grzyby są zdolne do przeżycia prawie wyłącznie w miejscach ich spontanicznego występowania. W przeciwieństwie do wielu gatunków roślin i zwierząt, których populacje można utrzymywać w ogrodach zoologicznych czy botanicznych, większość gatunków grzybów nie może przetrwać poza ich naturalnymi ekosystemami. Tymczasem, mimo że od kilkudziesięciu lat zdajemy sobie sprawę z konieczności ochrony grzybów, nie utworzono dla nich do tej pory w Polsce ani jednego rezerwatu lub innej formy ochrony obszarowej, poza jednym pomnikiem przyrody – stanowiskiem trufli rzepiastej (Tuber rapaeodorum). Obecnie siedliska grzybów są chronione praktycznie wyłącznie „przy okazji”, w parkach narodowych i rezerwatach, zachowujących ekosystemy cenne także dla grzybów. Ostojami grzybów w Polsce są też wszelkie obszary leśne poza parkami narodowymi i rezerwatami, zwłaszcza te mające charakter naturalny, a także naturalne i półnaturalne zbiorowiska nieleśne (np. torfowiska, turzycowiska, murawy kserotermiczne, pastwiska, łąki). Część gatunków może przetrwać na siedliskach zastępczych, którymi są parki, skwery, ogrody działkowe, cmentarze, miedze i zadrzewienia śródpolne, żwirownie, wyrobiska piaskowe, aleje przydrożne itp. Jednak wiedza o tym, które gatunki są w stanie bytować także w ekosystemach zmienionych przez człowieka, jest jeszcze bardzo uboga.

Poznać, by chronić

Gwiazdosz koronowaty (Geastrum coronatum) – jeden z chronionych gatunków, których identyfikacja jest trudna i wymaga dużej umiejętności obserwacji cech
Fot. Krzysztof Kujawa

Aby ustalić skuteczne sposoby ochrony gatunków trzeba najpierw poznać ich rzeczywiste rozmieszczenie oraz stopień i powody zagrożenia. Niestety, w przypadku grzybów stan naszej wiedzy na ten temat jest niewystarczający. Wynika to przede wszystkim ze specyfiki tych organizmów – badania prowadzi się głównie na podstawie obserwacji krótkotrwałych owocników, więc możliwość wykrycia danego gatunku w terenie wymaga albo bardzo żmudnego, wielokrotnego przeszukiwania danej powierzchni, albo... szczęścia. Ograniczeniem jest też brak jednolitego, ogólnopolskiego systemu zbierania danych oraz mała liczba specjalistów. Dlatego, aby wypełnić luki w naszej wiedzy ważne jest, aby włączyły się w to wszystkie osoby, które potrafią rozpoznać chronione gatunki – także amatorzy.

Ochrona grzybów jest trudna w realizacji także z powodu niedostatecznej edukacji w tym zakresie. Chodzi nie tylko o to, które gatunki podlegają ochronie (nie mówiąc o ich rozpoznawaniu), ale przede wszystkim o znajomość roli tych organizmów w ekosystemach i zrozumienie potrzeby ich ochrony. Co gorsze, niski poziom wiedzy dotyczy nie tylko ogółu społeczeństwa, ale także osób odpowiedzialnych za ochronę przyrody i jej monitorowanie w parkach narodowych i krajobrazowych. Do niedawna problemem był brak dostępu do fotografii, atlasów i osób potrafiących identyfikować grzyby. Jednak wraz z rozwojem Internetu sytuacja ta się poprawia. Istnieje już wiele stron i atlasów internetowych poświęconych grzybom. Spośród stron polskojęzycznych warto polecić serwis www.grzyby.pl. Znajduje się tam internetowy atlas grzybów oraz forum dyskusyjne, na którym można pokazać sfotografowany gatunek i dowiedzieć się, jaka jest jego nazwa, czy jest rzadki, czy jadalny... Pod adresem www.bio-forum.pl znajdziemy bazę danych, do której można zgłaszać znalezione stanowiska rzadkich lub chronionych gatunków. Warto także odwiedzić Internetowy Klub „Darz Grzyb” (www.nagrzyby.pl).

Zbyt restrykcyjne zakazy?

Niektóre zakazy dotyczące chronionych grzybów utrudniają ich badanie, a przez to także skuteczną ochronę. Do identyfikacji niektórych gatunków potrzebna jest laboratoryjna analiza ich owocników. Stąd zakaz ich zbioru ogranicza możliwości poznania rozmieszczenia gatunków i dokumentację stanowisk. Tymczasem zebranie kilku owocników nie wpływa ujemnie na kondycję grzybni, a to od jej obecności zależy trwałość stanowiska.

Również zakaz przechowywania, przewożenia, a szczególnie przywożenia do kraju owocników pozyskanych za naszymi granicami jest niezrozumiały w kontekście ochrony gatunku. Przywóz owocników może jedynie sprzyjać rozsiewaniu się zarodników chronionych grzybów, a nie oddziałuje negatywnie na liczbę stanowisk danego gatunku na terenie kraju.

Oba te zakazy powinny być zmienione właśnie po to, by można było sprawnie identyfikować stanowiska chronionych grzybów i otaczać je opieką. Zakaz zbioru i przechowywania owocników gatunków chronionych powinien dotyczyć wyłącznie gatunków o znanych, skrajnie nielicznych stanowiskach w kraju – np. pniarka lekarskiego (Fomitopsis officinalis). Skoro przepisy i niedobór specjalistów hamują rozpoznanie lokalizacji stanowisk chronionych gatunków, prawie niewykonalne wydają się znajdujące się w Rozporządzeniu zalecenia dotyczące zabezpieczania ostoi i stanowisk grzybów przed zagrożeniami zewnętrznymi, zapewnienia obecności i ochrony różnego rodzaju podłoża, na którym rozwijają się chronione gatunki, a także wykonywania zabiegów ochronnych, utrzymujących właściwy stan siedlisk.

Anna Kujawa
Stacja Badawcza Zakładu Badań Środowiska Rolniczego i Leśnego PAN – Turew

*) Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 lipca 2004 r. w sprawie gatunków dziko występujących grzybów objętych ochroną (Dz.U. z 2004 r. Nr 168, poz. 1765).