Leniwiec - ukryte możliwości

W styczniu 2002 roku z Emmen w Holandii przybył do poznańskiego Nowego ZOO kolejny egzotyczny mieszkaniec, przedstawiciel rzędu szczerbaków (Edentata) - leniwiec krótkoszyi, zwany też leniwcem Hoffmanna (Choloepus hoffmanni). Niestety, na razie nie jest łatwo go zobaczyć, ponieważ niechętnie opuszcza swoją kryjówkę. Początkowo, ilekroć przybywałam do jego pawilonu, nie raczył wysunąć ze swojego kosza choćby czubka swego leniwego nosa. Zanim wreszcie udało mi się zrobić prezentowane obok zdjęcie, miałam wiele okazji do rozmów z pracownikami ogrodu, którzy okazali się prawdziwą skarbnicą informacji na temat tego zwierzęcia.

Współcześnie, w lasach tropikalnych Ameryki Środkowej i Południowej, żyje tylko 5 gatunków tych niezwykle oryginalnych stworzeń. W zależności od tego, ile zrośniętych palców znajduje się na ich przedniej kończynie, zaliczane są do jednej z dwóch rodzin: leniwców trójpalczastych (Bradypodidae) lub dwupalczastych (Choloepidae). Trzy gatunki leniwców trójpalczastych - leniwiec grzywiasty, zwany też brazylijskim (Bradypus torquatus), leniwiec pstry (Bradypus variegatus) i leniwiec ai (Bradypus tridactylus) - są do siebie bardzo podobne. Różnią się głównie miejscem występowania i barwą sierści. Nowy nabytek poznańskiego ZOO należy do rodziny leniwców dwupalczastych i wyglądem przypomina leniwca dwupalczastego (Choloepus didactylus), znanego także pod nazwą unau. Aby je bez wątpliwości rozróżnić, należy zrobić badania za pomocą ultrasonografu lub zdjęcie rentgenowskie. Unau, podobnie jak leniwce trójpalczaste, ma aż 9 kręgów szyjnych. Przypomnijmy, że niemal wszystkie pozostałe ssaki, z żyrafą (Giraffa camelopardalis) włącznie, mają ich tylko 7. Tak długa szyja sprawia, że leniwce te mogą bez ruszania tułowiem obrócić głowę nawet o 270°. Tymczasem leniwiec krótkoszyi ma tylko 6 kręgów szyjnych! Jedynymi innymi ssakami, które mogą się tym pochwalić, są manaty (Trichechus spp.).

Wszystkie leniwce mają wysmukłe ciało, zredukowany ogon oraz małe oczy i uszy. Obie płcie zewnętrznie nie różnią się prawie niczym. Długość tułowia współczesnych dorosłych leniwców mieści się w granicach 40-75 cm, ale nie tak dawno, bo zaledwie 10 tys. lat temu, żyły leniwce osiągające rozmiary słonia!

Specyficzny sposób przemieszczania się tych zwierząt jest uwarunkowany budową kończyn - nie mogą stać ani chodzić jak inne ssaki. Na ziemi potrafią jedynie czołgać się nieporadnie na łokciach i kolanach. Ręce leniwców są dłuższe od nóg, ale najważniejszą cechą ich dłoni są długie, mocne, sierpowato wygięte pazury, dzięki którym mogą trwać nawet godzinami bez ruchu, zawieszone grzbietem w dół na gałęziach drzew. Ich kończyny i pazury są tak silne, że mogą utrzymać ciężar ich ciała nawet wtedy, gdy zwierzę wisi tylko na jednej ręce i jednej nodze.

Najlepszą jednak ochroną leniwców jest ich powolność, nieruchawość (śpią od 15 do 24 godzin na dobę) oraz maskujący kolor futra, który zawdzięczają żyjącym z nimi w symbiozie glonom. W ciągu pory deszczowej glony w ich sierści tworzą maskujący kożuch. Wiszące nieruchomo leniwce wyglądem przypominają wtedy fragment pnia czy obrośniętej gałęzi. Dzięki temu mają szansę uniknąć spotkania z jaguarem (Panthera onca), ocelotem (Felis pardalis) czy innymi drapieżnikami wspinającymi się dobrze na drzewa, jak również z wężami drzewnymi oraz skrzydlatymi harpiami (Harpia harpyja).

Te „leniwe” zwierzęta są bardzo odporne na trucizny i wstrząsy elektryczne. Dawki, które z łatwością zabijają inne ssaki, nie czynią na nich dużego wrażenia. Są również świetnymi pływakami. Z łatwością pokonują nawet szerokie rzeki o dość wartkim nurcie. Co ciekawe, ciepłota ich ciała w dość sporym zakresie zmienia się płynnie, wraz ze zmianą temperatury otoczenia. W chłodnej porze deszczowej może spaść nawet do 7°C!

Samica rodzi jedno młode, które momentalnie po porodzie obraca się grzbietem w dół. Następnie o własnych siłach, wspinając się po jej futrze i kończynach, dociera do dwóch sutków na piersi. Ukryte w obfitej sierści na brzuchu matki jest dobrze chronione przed deszczem, zmianami temperatury i drapieżnikami. Włosy leniwców rosną w charakterystyczny sposób - od brzucha do grzbietu, co przy ustawicznym zwisaniu grzbietem w dół stanowi doskonałą ochronę w czasie deszczu.

Leniwce mają dobrze rozwinięty zmysł powonienia i smaku, natomiast obraz, który dostrzegają, jest niewyraźny i rozmazany. Rzadko wydają jakieś odgłosy. Są typowymi liściożercami, choć jedzą również kwiaty, soczyste pędy drzew i owoce. Ich żołądek podzielony jest na kilka komór, umożliwiających trawienie dużych ilości masy roślinnej. Jedynym źródłem wody dla leniwców jest rosa lub krople deszczu. Mają bardzo powolną przemianę materii, stąd defekacja (czyli oddawanie kału) zachodzi co 6-7 dni. Schodzą wówczas z drzew, u ich podnóża wygrzebują dziurę w ziemi i tam zagrzebują odchody.

W warunkach ogrodów zoologicznych jest obecnie hodowanych sporo tych zwierząt, głównie z rodziny leniwców dwupalczastych. Leniwce trójpalczaste, jako typowi liściożercy, nastręczają poważnych problemów w hodowli, zwłaszcza w klimacie charakteryzującym się długą zimą. Ponieważ wszystkie gatunki leniwców trzymane w niewoli rzadko się rozmnażają, w ciągu jednego roku na całym świecie przychodzą w tych warunkach na świat średnio tylko 3-4 młode. W naturze leniwce żyją 12-25 lat, lecz w niewoli przeżywają nawet ponad 30.

Leniwiec jest w zasadzie zwierzęciem nocnym. Dlatego w poznańskim ZOO, aby dać zwiedzającym szanse jego ujrzenia, trzymany jest w pawilonie, w którym rytm dobowy jest odwrócony. W południowo- i środkowoamerykańskich lasach, gdzie występuje w naturze, leniwiec krótkoszyi uaktywnia się na godzinę przed zachodem słońca i zaczyna pałaszować liście, cienkie gałązki i owoce. Przybyły do Poznania osobnik swoimi upodobaniami kulinarnymi bynajmniej nie przypomina dziko żyjących braci. Do jego ulubionych dań należą cykoria i ziemniaki, a podstawę pożywienia stanowi specjalna mieszanka z mleka sojowego, jajek, owoców, ryżu i karmy dla psów. Można powiedzieć, że w niewoli - nawet jeśli zapewnia ona wszystko, co jest potrzebne do życia - dosłownie i w przenośni schodzi się na psy.

Natalia Osten-Sacken