O chomiku i chomikowaniu

Wyniszczenie jakiegokolwiek gatunku jest czynem niegodnym kulturalnego człowieka.
Jan Mateusz Bechstein

Samica chomika europejskiego musi zgromadzić duże zapasy pożywienia (do 20 kilogramów ziarna) nie tylko aby przeżyć zimę, ale także po to, by przetrwać wczesną wiosnę. W tym czasie musi wyżywić nie tylko siebie, ale także samca oraz potomstwo, które wyda na świat zaledwie 3 tygodnie później.

Chomiki to niewielkie ssaki z rzędu gryzoni (Rodentia), zamieszkujące tereny stepowe Eurazji. Jest ich wiele gatunków. Nazwa „chomik” kojarzy się obecnie najczęściej ze ssakiem hodowanym w terrariach. To sympatyczne zwierzątko to chomik syryjski (Mesocricetus auratus), nie występujący w Polsce w naturze. Ciekawostką jest, że wszystkie okazy znajdujące się w hodowli, są podobno potomkami jednej rodziny, schwytanej w 1930 roku w pobliżu Aleppo w Syrii. Naszym krajowym gatunkiem jest natomiast chomik europejski (Cricetus cricetus), który przywędrował do nas ze stepów Azji wraz z rozwojem rolnictwa. W naszych warunkach klimatycznych zasiedla przede wszystkim nieużytki i pola uprawne, ale może również zamieszkiwać ogrody i przydroża, a nawet magazyny i spichlerze.

Chomik europejski nazywany jest też regionalnie psiaczkiem ziemnym (wydaje krótkie dźwięki: łaj łaj łaj, przypominające szczekanie), zimnym psem, skrzotkiem, suslikiem, oseskiem, chomkiem lub z niemieckiego hamsterem. Jest to krępy gryzoń, o długości do 28 cm (nie licząc krótkiego ogona) i wadze ok. 250-670 g, a w wyjątkowych przypadkach nawet do 860 g. Jest dużo większy od żyjącej na polach myszy polnej (Apodemus agrarius) - osiągającej długość 12 cm, czy nornika zwyczajnego (Microtus arvalis) - mającego do 15 cm. Gęsta i krótka sierść grzbietowej strony ciała jest barwy od żółtobrązowej do ciemnoszarobrązowej. Na policzkach i po bokach ciała znajdują się symetryczne białe lub żółtawe, nawet z daleka dobrze widoczne plamy. Brzuch jest jednolicie czarny! To ważna cecha wyróżniająca, bardzo rzadko spotykana u ssaków. W naturze występuje również odmiana chomika jednolicie czarna, będąca wynikiem mutacji (forma melanistyczna). Spotkać można niekiedy czarne chomiki z białymi nogami, gardłem i okolicą piersiową lub białymi nogami, pyszczkiem i brzegiem uszu, czy z rudą okolicą nozdrzy, uszu i ogonem. Skóra na policzkach chomika tworzy duże torby policzkowe, w których przenosi on pokarm do swoich magazynów, lub nadyma je, aby odstraszyć intruza. Charakterystyczne dla tego zwierzątka jest także stawanie na dwóch tylnych łapach - tzw. pozycja słupka. Przyjmuje ją w celu wypatrywania ewentualnego zagrożenia.

Nasz chomik większą część doby spędza w podziemnych norach, pojawiając się na powierzchni ziemi po zmierzchu. Za dnia można go obserwować latem, w okresie dojrzewania zbóż i w czasie żniw, oraz jesienią, w czasie gromadzenia zapasów na zimę. Jego mieszkania mogą mieć charakter trwały lub czasowy. Trwałe nory mogą być zajmowane przez dłuższy czas - do kilku lat. Wyróżniamy dwa ich rodzaje - zimowe nory samców oraz nory samic, wykorzystywane przez nie zarówno podczas zimy, jak i do rozrodu. Sięgają one głębokości do 2 m i składają się ze skomplikowanych systemów podziemnych chodników i komór, które z powierzchnią gleby łączą najczęściej dwa korytarze o średnicy 7-10 cm, których wyloty leżą w odległości 1-2 m od siebie. Jeden z nich prowadzi prostopadle w głąb ziemi, drugi przebiega ukośnie i przy wyjściu z niego znajduje się zawsze dość duży kopiec ziemi. Charakter czasowy mają przede wszystkim letnie nory dorosłych samców i młodych osobników obu płci. Leżą na mniejszej głębokości i mają prostszą konstrukcję (najczęściej składają się z pojedynczej komory i tylko jednego wyjścia). Chomik europejski nie zasiedla miejsc, w których występuje wysoki poziom wód gruntowych. Preferuje gleby powstałe na podłożu lessowym, lessopodobnym, a także, choć w mniejszym stopniu, gleby bielicowe powstałe na glinach zwałowych oraz na piaskach słabogliniastych i gliniastych. Żywi się głównie nasionami zbóż i innych roślin, ale również zielonymi częściami roślin i korzeniami. Nie gardzi także (szczególnie w okresie rozrodu) pokarmem zwierzęcym - owadami w różnych stadiach rozwoju, ślimakami, dżdżownicami, mniejszymi gryzoniami, a nawet pisklętami drobnych ptaków gniazdujących na ziemi. Na gromadzone zarówno przez samice jak i samce zapasy składają się nie tylko bardzo dokładnie przebrane nasiona (np. ziarna zbóż), ale także podziemne organy spichrzowe roślin (np. różne bulwy i cebulki).

W październiku lub w połowie listopada chomik zapada w sen zimowy, który trwa do marca. Śpi w wymoszczonej suchym materiałem roślinnym, odizolowanej od wpływów zewnętrznych komorze, zwanej sypialnią. Temperatura jego ciała spada wtedy do 6°C. U chomika europejskiego nie występuje zjawisko głębokiej hibernacji. Często budzi się i podczas krótkich okresów aktywności pożywia zgromadzonymi zapasami. Czasem wychodzi również na powierzchnię ziemi, szczególnie przy obecności grubej warstwy śniegu. Np. w Kazachstanie chomik wychodzi z nory do korytarzy podśnieżnych w grudniu i styczniu nawet przy temperaturze minus 20°C.

Wraz z nastaniem wiosny samce i samice poszukują partnerów na krótki okres godów. Są wtedy bardzo ruchliwe. Kiedy w chomiczej norze na świat przychodzą młode (od 5 do 12; a maksymalnie nawet 24 w jednym miocie), samiec oddala się, pozostawiając wychowanie potomstwa samicy. Już po 25-30 dniach młode chomiki wychodzą z gniazda i podejmują samodzielne życie. Rozpoczynają je od budowania własnych nor i gromadzenia zapasów w kilku spiżarniach. W tym czasie dorosłe samice mogą rozpocząć kolejną ruję. W Polsce tylko raz na kilka lat obserwuje się odchowanie przez chomiki dwóch miotów. Jednak w południowej części zasięgu tego gatunku, w długie, ciepłe i urodzajne lata niektóre chomiki mogą wyprowadzić nawet 4 mioty, a zwykle mają ich 2 lub 3.

Podobnie jak większość jego krewniaków, chomik europejski jest zwierzęciem bardzo bojowym. Zajadle walczy o swoje terytorium z pobratymcami, a przyparty do muru potrafi stawić czoło nawet większym od siebie drapieżnikom - np. kotom, tchórzom, psom i lisom. Przybiera wówczas groźne pozy, ostrzegawczo szczeka i syczy, skacze na wysokość metra, a w ostateczności także dotkliwie gryzie silnymi, długimi siekaczami. Nic więc dziwnego, że gdy uda mu się przeżyć okres młodzieńczy, może dożyć nawet sędziwego jak na gryzonie wieku 10 lat.

Niestety, ani wysoka płodność, ani długowieczność, ani nawet wielka odwaga nie były w stanie obronić chomika europejskiego przed niekorzystnymi zmianami środowiska oraz celowym zwalczaniem przez człowieka, który uznał go za groźnego szkodnika. Jeszcze trzydzieści lat temu gatunek ten był obecny na połowie obszaru Polski i w niektórych okolicach występował nawet dość licznie. W latach 1950-1970 Stanisław Surdacki wykazał w Polsce 1176 czynnych stanowisk tego ssaka. Wyznaczył również północną (+/-52°45'N) i południową (+/-49°37'N) granicę zasięgu tego gatunku w naszym kraju. Starsi rolnicy z wielu miejscowości południowej Wielkopolski znają tego gryzonia bardzo dobrze i orientują się w jego zwyczajach. Opowiadają również, że przynajmniej od lat osiemdziesiątych nie spotykają już tego ciekawego gryzonia na swoich polach. Rzeczywiście - w ostatnich dziesięcioleciach dramatycznie zmniejszył swój zasięg w całej Polsce i stanął wobec realnej groźby wyginięcia. W 1995 roku chomika europejskiego umieszczono na liście zwierząt objętych w Polsce ścisłą ochroną gatunkową, a od roku 1999 chroni go także prawo międzynarodowe (Konwencja Berneńska - Załącznik II). Jednak same przepisy chomikowi nie pomogą. Podczas badań przeprowadzonych w sezonach 2001-2002, nie udało się nam potwierdzić występowania chomików na żadnym z 61 stanowisk z terenu południowej Wielkopolski, podawanych 30 lat temu przez Surdackiego.

W ostatnich czasach w Polsce wyginęły dwa gatunki ssaków: norka europejska (Mustela lutreola) i suseł moręgowany (Spermophilus citellus). Czyżby chomik europejski miał być następny? Aby zapobiec wyginięciu tego gatunku, trzeba przede wszystkim ocenić jego aktualny zasięg, znaleźć czynne stanowiska i objąć je skuteczną ochroną. Pojawiające się pojedyncze informacje, sugerujące jego obecność na terenie Wielkopolski (szczególnie w powiecie kępińskim), zachęcają do dalszych poszukiwań ².

Joanna Ziomek
Barbara Piłacińska