Stonki - mali wegetarianie

Dla większości ludzi rodzina stonkowatych (Chrysomelidae) kojarzy się zaledwie z jednym jej przedstawicielem - owianą niesławą stonką ziemniaczną (Leptinotarsa decemlineata). Tymczasem jest to niezwykle urozmaicona grupa chrząszczy. Na świecie żyje ich ponad 25.000 gatunków, z czego w Polsce możemy spotkać blisko 500. Często posiadają one zadziwiające kształty i ciekawe przystosowania do środowiska.

Swoim wyglądem stonki często mogą odbiegać od pokroju „typowego” przedstawiciela tej rodziny, czyli małego, okrągłego chrząszcza. Są wśród nich gatunki wyglądające podobnie jak kózkowate (Cerambycidae) - np. przedstawiciele podrodziny rzęsielnic (Donaciinae), o kształcie tarczy - podrodzina tarczyków (Cassidinae), a nawet całe pokryte kolcami - ociernice (Hispinae).

Kształt tarczyków dobrze chroni je przed napastnikami, gdyż mocno poszerzone i spłaszczone przedplecze oraz pokrywy skrzydłowe dokładnie zakrywają ich miękkie części ciała oraz głowę. Gdy chrząszcz jest aktywny, spod tej „tarczy” wystają tylko kawałki stóp oraz czułki. Lecz gdy tylko zostanie zaniepokojony, chowa również te wystające części ciała i przywiera mocno do podłoża, którym jest najczęściej liść. Kiedy zbadano siłę, z jaką te małe owady trzymają się gładkiej powie-rzchni, okazało się, że człowiek aby im dorównać (biorąc pod uwagę proporcjonalnie większą masę) musiałby potrafić trzymać się sufitu, mając do nóg podwieszone dwa samochody osobowe. W unikaniu drapieżników pomaga tarczykom także ich najczęściej zielony, maskujący kolor. Jednak u dużych tropikalnych gatunków występują również piękne, metaliczne barwy. Z tych połyskujących chrząszczy wyrabia się popularne ozdoby - np. pierścionki, w których zamiast drogiego kamienia wprawia się martwego, ususzonego owada, wyglądającego piękniej niż niejeden klejnot.

Na dodatek, niektóre tarczyki, np. amerykańska Metriona bicolor, potrafią zmieniać swoje zabarwienie jak kameleon. Normalnie owad ten ma kolor metalicznego złota, jednak po podrażnieniu w ciągu pół minuty traci połysk i barwa zmienia się na czarnofioletową.

Zupełnie inną strategię ochrony stosują ociernice. Są one pokryte gęstymi, długimi kolcami, co skutecznie zniechęca większość drapieżników. W Polsce występuje tylko jeden gatunek ociernic - Hispa atra. Zamieszkuje ona jedynie suche, trawiaste siedliska, gdzie dodatkowo upodabnia się do drobnych kolczastych owoców różnych roślin zielnych.

Pozostałe stonki także nie są zbyt chętnie zjadane, gdyż ich hemolimfa (czyli płynna część krwi) zawiera wiele trujących substancji - np. bardzo toksyczną kantarydynę (dawniej stosowaną w niewielkich ilościach jako lek i afrodyzjak).

Inną ciekawą podrodziną stonek są susówki (Halticinae). W Polsce jest ich blisko 200 gatunków - wszystkie o niewielkich rozmiarach (do 5 mm). Mają one bardzo grube uda tylnich nóg i potrafią skakać, co u chrząszczy jest zjawiskiem rzadkim.

Wiele stonkowatych potrafi wydawać dźwięki - strydulować. Dotyczy to szczególnie podrodzin poskrzypek (Criocerinae), muszenic (Clythrinae) i ociernic (Hispinae). Najgłośniejsze dźwięki wydają poskrzypki - stąd wzięła się ich polska nazwa. Pocierają one trzy ostatnie segmenty odwłoka o pokrywy. Muszenice natomiast pocierają o śródtułów nogami drugiej pary zaopatrzonymi w specjalne listewki, a ociernice - tyłem głowy o przednią krawędź przedplecza. W Polsce „śpiewające” stonki są reprezentowane tylko przez poskrzypki, np.: poskrzypkę dwunastokropkę (Crioceris duodecimpunctata), poskrzypkę szparagową (Crioceris asparagi), poskrzypkę liliową (Lilioceris lilii) i skrzypionkę błękitek (Oulema gallaeciana).

Stonki to prawie bez wyjątku roślinożercy, odżywiający się bardzo różnymi roślinami. Poszczególne gatunki są jednak najczęściej oligofagami (odżywiają się roślinami należącymi do jednej rodziny) lub monofagami (odżywiają się tylko jednym gatunkiem roślin). Przez swoje upodobania pokarmowe chrząszcze te często dają się we znaki człowiekowi i uważane są za szkodniki. Dotyczy to np. stonki ziemniacznej, której pierwotne stanowiska znajdowały się w Ameryce Północnej - w Górach Skalistych. Chrząszcz ten żywił się dzikimi roślinami z rodziny psiankowatych (Solanaceae). Do tej rodziny należy także ziemniak. Gdy zaczęto go uprawiać, stonka skorzystała z tego łatwiej dostępnego źródła pokarmu. Wraz z rozszerzaniem upraw tego warzywa, stonka ziemniaczana szybko zasiedlała nowe tereny. Gatunkami zjadającymi uprawy są także np. poskrzypki: szparagowa i dwunastokropka (żerujące na szparagach), oraz cebulowa i liliowa (zjadające cebule i lilie).

Inne upodobania pokarmowe mają niektóre gatunki muszenic, np. żyjące w Polsce: muszenica czterokropka (Clytra quadripunctata) i muszenica wierzbówka (Clytra lalaeviuscula). Do dziś entomolodzy nie są zgodni co do zwyczajów tych owadów. Ich larwy cały swój rozwój przechodzą w mrowisku. Wg niektórych naukowców, żywią się wówczas mrówkami lub ich jajami. Większość specjalistów skłania się jednak do teorii, iż larwy te są w mrowiskach jedynie „obojętnymi gośćmi”, i żywią się wyłącznie różnymi resztkami. Dorosłe chrząszcze muszenic są roślinożerne i żywią się liśćmi drzew - przede wszystkim z rodzin: wierzbowatych i brzozowatych.

Jak widać, świat istot żywych jest przebogaty w różne rozwiązania, i jeśli bliżej poznajemy jakąkolwiek grupę organizmów, zawsze natura potrafi nas zaskoczyć.

Marek Przewoźny