Mrówki na wojennej ścieżce

Pomimo że w kalendarzu mieliśmy początek lipca, poranek był chłodny i mglisty. W konarach sosen i dębów śpiewały pierwiosnki przy akompaniamencie zięb i sikor. Z krzewów wtórował im strzyżyk. Idąc leśną drogą doszedłem na skraj łąki. Mgła powoli opadała. Słońce nieśmiało wychylało się zza chmur. Lekki wiatr uginał leniwie trawy, raz po raz odsłaniając pasącą się sarnę. Wydawało się, że nic nie mąci spokoju leśnej głuszy. Były to jednak tylko pozory. Skręciłem w wąską, wydeptaną przez zwierzęta ścieżkę. Kierując się ku dużemu kopcowi mrówki ćmawej (Formica polyctena) spostrzegłem natężony ruch tych owadów. Na wąskim pniu zwalonej sosny mrówki biegały do i od mrowiska. Nie byłoby w tym nic dziwnego - w końcu codziennie podążały tędy po spadź, igliwie i zdobycz - jednakże...

Na leżący pień wdrapała się ruda mrówka. Do jej tułowia przyczepiona była za pomocą „potężnych” żuwaczek odcięta głowa innej mrówki. Tuż obok druga robotnica mozolnie ciągnęła pozostającą w śmiertelnym uścisku parę wrogów. Właśnie w walce zwarły się dwie kolejne mrówki. Na ratunek jednej z nich ruszyły rozwścieczone siostry. Dwie z nich przygwoździły przeciwniczkę do ziemi, a trzecia rozpruła jej odwłok. Nieopodal swój łup niosła inna wojowniczka. Poruszała się z pewnym trudem, gdyż w walce straciła jedno odnóże. W przeciwną stronę biegły inne robotnice, spiesząc ku polu walki.

Kłoda o długości 16 m była jedynie szlakiem komunikacyjnym, na którym dochodziło do sporadycznych potyczek. W jednym momencie znajdowało się tutaj około 700 mrówek. O toczącej się w pobliżu wojnie świadczył fakt, że chwilami ponad 10% z nich niosło uśmierconych wrogów. W tym czasie na pniu zaledwie 1% mrówek było zajętych niesieniem upolowanych bezkręgowców, a podobna, niewielka liczba taszczyła materiały budulcowe (głównie igły i patyczki).

Właściwe pole walki znajdowało się 25 m od mrowiska. Tam spotykały się wrogie armie. Najeźdźcy wiedli swe szeregi z kopca położonego aż 50 m od miejsca bitwy. Legiony rozwścieczonych mrówek, pędząc z prędkością 4 cm na sekundę (to zawrotna szybkość jak na tak małe stworzenia), wpadały na siebie gotowe na wszystko. Na niewielkiej (ok. 20 x 40 cm), owalnej powierzchni, stłoczonych było ponad 150 owadów. Mrówki podbiegały do siebie z rozchylonymi na boki czułkami i rozwartymi, gotowymi do ataku żuwaczkami. Przez trwające ułamek sekundy dotknięcie czułkami (w których znajdują się zmysły dotyku i węchu), robotnice orientowały się, czy napotkany owad to wróg czy swój. Osobniki z tej samej kolonii posiadają charakterystyczny zapach, pełniący podobną rolę co kolor munduru w ludzkich armiach. Gdy robotnica wyczuła obcą woń, natychmiast dochodziło do walki.

Mrówki ćmawe posiadają dwa rodzaje broni. Pierwszym z nich są wspomniane już żuwaczki - parzyste odnóża gębowe. Poruszane silnymi mięśniami działają jak połączenie nożyc i kleszczy. To nimi mrówki przecinają powłoki przeciwników i odcinają im odnóża, w nich także niosą zdobycz. Drugim „środkiem rażenia” jest broń chemiczna w postaci kwasu mrówkowego. Ten stosunkowo prosty związek jest szeroko rozpowszechniony w przyrodzie. Za jego sprawą czujemy pieczenie po kontakcie z pokrzywą i to on jest składnikiem jadu boleśnie żądlących os. Wiele gatunków mrówek, podobnie jak osy (od których mrówki pochodzą), posiada również żądła. Mrówki ćmawe należą jednak do tych, które organ ten w trakcie ewolucji utraciły. Zamiast tego, podwijając pod ciało odwłok, potrafią one celnie strzelać kroplami kwasu nawet na odległość 1,5 m! W ten sposób, jednocząc siły, mogą odstraszyć nawet człowieka.

Wydzielanie kwasu podczas toczącej się właśnie bitwy było tak intensywne, że nad ściółką unosił się nieprzyjemny, drażniący zapach. Zajęte wyłącznie działaniami militarnymi mrówki nie zwróciły nawet uwagi na przechodzącego w pobliżu kosarza (Phalangium opilio) i gąsienicę miernika zieleniaka (Geometria papilionaria), które w innym czasie stałyby się ich łupem.

Jedna ze zmagających się stron miała widoczną przewagę. Ścieżka którą przybyły wygrywające mrówki, zaroiła się obecnie od wracających robotnic, które ciągnęły do mrowiska pokonanych przeciwników (czasami jeszcze żywych). Gdy liczba agresorów czterokrotnie przewyższyła liczbę napadniętych, wygrywający, korzystając z przewagi, zastosowali taktykę przygważdżania do ziemi. Polegało to na tym, że jedna mrówka łapała przeciwniczkę za odnóże kroczne inna chwytała za drugie, kolejna za czułek, i wszystkie mocno ciągnęły - każda w swoją stronę. Tak potraktowana ofiara, rozciągnięta jak na katowskim łożu, była zupełnie bezbronna. Wtenczas do akcji wkraczała czwarta robotnica, która rozpruwała odwłok ofiary żuwaczkami i spryskiwała ją kwasem.

Wydawało się, że jedno ze zmagających się „mrówczych państw” pokona słabsze, i centymetr po centymetrze dotrze do wrogiego mrowiska, gdzie nastąpi „krwawa rzeź”. Stało się jednak coś innego. Część przegrywających mrówek opuściła plac boju. Nie była to jednak dezercja. Biegały one nerwowo od i do mrowiska, co chwilę dotykając podłoża końcem odwłoka. W ten sposób pozostawiały na drodze maleńkie ślady zapachowe. Wydzielane przez nie pachnące substancje zwane feromonami pełnią ważną rolę w porozumiewaniu się owadów, stymulując je do różnych zachowań. Tym razem wydzielina zaalarmowała mrówki z przegrywającej koloni. Coraz więcej robotnic podążało ścieżką zapachową ku arenie walk. Zanim jednak nadciągnęły posiłki, walczące „oddziały” przeżyły kryzys. Gdy stosunek liczby mrówek wygrywających do przegrywających jeszcze bardziej się zwiększył, owady ze słabszej kolonii wykonały skoordynowany odwrót. O dziwo, udawało im się to, mimo że za jedno z odnóży zwykle uczepiona była przeciwniczka. Taki jednoczesny odwrót, wywołany prawdopodobnie także substancjami alarmującymi, wprowadził chwilowy zamęt w szeregi zwycięskich robotnic. Nie pognały one za uciekinierami, a po chwili nadciągnęły posiłki i walka znów zaczęła być wyrównana.

Podobne brutalne sceny obserwowałem w tym lesie od wielu lat. Konflikt wybuchł dawno temu, pomiędzy dwoma koloniami mrówki ćmawej. Owady te oraz spokrewnione z nimi mrówki rudnice (Formica rufa) zakładają swe gniazda w formie znanych wszystkim, charakterystycznych kopców - mrowisk (warto w tym miejscu przypomnieć, że mrowiska podlegają w Polsce ochronie prawnej i nie wolno ich niszczyć). Kopce rudnicy są stosunkowo niewielkie (w okolicach Poznania osiągają zwykle 15 cm wysokości) i zamieszkują je tysiące owadów. Mrowiska mrówki ćmawej, dające schronienie nawet milionowi osobników, mogą osiągać 1 m wysokości (w chłodniejszym klimacie rekordowo nawet 3 m). Grupę owadów współdziałającą w budowie gniazda i wychowywaniu potomstwa nazywamy kolonią. O koloniach mrówki ćmawej mówimy, że są poliginiczne to znaczy, że w ich mrowiskach żyje wiele królowych (samic zajmujących się wyłącznie składaniem jaj). Stąd głównie bierze się ich znacznie większa liczebność w porównaniu ze zwykle monoginiczną (posiadającą jedną królową) mrówką rudnicą. Ponadto mrówka ćmawa ma skłonność do tworzenia tak zwanych superkolnii, na którą składają się dwa lub więcej ściśle współpracujące mrowiska, między którymi panuje ciągła wymiana osobników. W skład superkolonii nierzadko wchodzi kilkadziesiąt mrowisk, a obszar, z którego wchodzące w jej skład mrówki zbierają pokarm, może zajmować kilka hektarów. Absolutny rekord należy do Formica yessensis -gatunku spokrewnionego z F. polyctena. Superkolonia tych mrówek z japońskiej wyspy Hokkaido zajmuje obszar 270 ha, a w jej skład wchodzi prawdopodobnie 306 mln robotnic i ok. 1 mln królowych, żyjących w 45 tysiącach wzajemnie połączonych gniazd!

Spójność zarówno wewnątrz kolonii jak i superkolonii zapewniona jest dzięki wspólnemu zapachowi. Woń informuje mrówkę, czy napotkana robotnica to „swój”, czy też „wróg”. Gdy w danym środowisku nastąpi przegęszczenie populacji i zasięgi poszczególnych koloni (jednego lub różnych gatunków) zaczynają na siebie nachodzić, wybuchają wojny. Konflikty takie mogą ciągnąć się latami, a w ich wyniku najczęściej jedna z koloni zostaje całkowicie wytępiona.

Tak też dzieje się w opisanym wcześniej przypadku. Rywalizację o pokarm i miejsce do zakładania mrowisk prowadzą dwie kolonie mrówki ćmawej: potężna i ekspansywna „północna” i mała „południowa”. Kolonia północna składa się z 19 mrowisk. W ciągu ostatnich czterech lat przybyło tu siedem nowych kopców. Jest to potężna i ciągle rozwijająca się terytorialnie społeczność. W wyniku jej ekspansji na tereny kolonii południowej doszło do „krwawej” wojny. Przed najazdem, kolonia południowa składała się z trzech mrowisk. Najpierw „agresorzy” z północy zaatakowali centrum kolonii, „wybijając w pień” mieszkańców środkowego gniazda. W wyniku tego pozostałe dwa skrajne mrowiska straciły ze sobą łączność. Ciągłe ataki spowodowały, że liczebność jednego z nich została zredukowana do zaledwie kilkuset osobników. Tak nieliczna grupa, niejako zapomniana przez wrogów z północy, wegetowała na ułamku obszaru, który pozostał z świetnego niegdyś „państwa”. Za każdym jednak razem, gdy mrówkom udawało się nieco zwiększyć rozmiary swojej kolonii, następował kolejny atak i rzeź. Aby zmienić ten stan rzeczy, najstarsze robotnice (będące zarazem najbardziej zaradnymi i obeznanymi w terenie) podjęły się przeniesienia mrowiska. Polegało ono na przetransportowaniu w żuwaczkach jaj, larw i poczwarek. Również ocalałą królową trzeba było zaciągnąć siłą do nowej siedziby. Nowe mrowisko było naprawdę niewielkie - kilkunastokrotnie mniejsze od i tak skromnego i zdewastowanego starego kopca. Usytuowane było jednak w dobrym, nasłonecznionym miejscu, w pobliżu źródła pokarmu i z dala od najeźdźców z północy. Istniała więc nadzieja, że mrówkom uda się ocaleć. Niestety, i tu niedobitków wkrótce dosięgły wrogie zastępy - tym razem ostatecznie. Ciągle pozostawało jednak trzecie mrowisko. Zanim rozpoczęła się „obca agresja”, było ono największe w okolicy. Na razie potyczki, które mają tu miejsce, wydają się niezbyt groźne dla trwania kolonii, gdyż straty po obu stronach są równe. Mimo że wbieżącym roku kolonii z południa udało się utworzyć nawet dwa niewielkie, nowe mrowiska, nie ma co liczyć na jej odtworzenie. Z roku na rok spada bowiem ogólna liczba tworzących ją owadów. Jako słabsza, jest ciągle zagrożona, a jej całkowite wyniszczenie wydaje się być jedynie kwestią czasu.

Wojny o terytorium nie są wyłącznym udziałem mrówek żyjących w lasach. Pospolity w Polsce gatunek - murawka darniowiec (Tetramorium caespitum), zamieszkujący nawet skwery w centrach dużych miast, prowadzi batalie niemal bez przerwy. Często nie zdajemy sobie nawet sprawy, że na trawniku przy naszym domu, bądź między płytami chodnika, którym idziemy do pracy lub szkoły, trwa dramatyczny bój.

Częste są także wojny toczone między koloniami różnych gatunków mrówek. Przykładem mogą być dwaj zażarci wrogowie - mrówki ogniste (Solenopsis invicta) i Pheidole dentata. Mrówki ogniste obsesyjnie reagują na obecność mrówek Pheidole, a ponieważ kolonie tych pierwszych są sto razy większe, Pheidole pozornie są bez szans. Mimo to udaje im się przetrwać, a ich liczne występowanie w sąsiedztwie Solenopsis nie należy do rzadkości. Jakim cudem udaje się Pheidole uniknąć zagłady ze strony swego największego wroga? Klucz do rozwiązania zagadki leży w posiadaniu wyspecjalizowanej kasty większych robotnic - żołnierzy, i stosowaniu kilkustopniowej strategii obrony. Żołnierze posiadają duże głowy z silnymi mięśniami, poruszającymi olbrzymie, trójkątne żuwaczki. Kasta ta stanowi zaledwie 10% populacji i jej członkowie w zwykłe dni „leniuchują” - stoją lub robią krótkie „spacerki”. Tymczasem robotnice bez wytchnienia patrolują okolicę, wyczulone na pojawienie się wroga - w szczególności mrówek ognistych. Jedna zauważona mrówka z wrogiego plemienia wystarczy do wszczęcia alarmu. Robotnica, która wykryła intruza, pędzi do gniazda z odrobiną przyjętego od wroga zapachu. Zaalarmowani w ten sposób żołnierze wyruszają śladem zapachowym pozostawionym przez wywiadowcę. Ich misja to: „znajdź i zabij”. Nie zadowalają się bynajmniej zlikwidowaniem wroga. Podniecone, przeczesują pobliże kolonii jeszcze przez wiele godzin. Dzięki temu robotnice mrówki ognistej bardzo rzadko powracają z wieścią o obecności Pheidole do własnego gniazda, a ich potencjalne ofiary, korzystając z nieświadomości wrogów, mogą egzystować w sąsiedztwie.

Mimo wysokiej skuteczności tej taktyki stosowanej przez Pheidole, czasem dochodzi do wykrycia ich obecności przez Solenopsis, które niezwłocznie przypuszczają frontalny atak. Jednak i wtedy Pheidole nie są bez szans. Na pierwszą linię wysyłają swych żołnierzy, którzy olbrzymimi żuwaczkami - niczym nożycami do cięcia karoserii samochodowych - tną szeregi Solenopsis. Podczas gdy coraz więcej żołnierzy ginie od jadu przeważających liczebnie mrówek ognistych, robotnice Pheidole wycofują się z pola bitwy i pędzą do gniazda. Tam intensywnie wydzielają feromony wywołując „wrzenie” - wszechogarniającą panikę. Żołnierze Pheidole, w myśl starożytnej zasady: „z tarczą lub na tarczy”, pozostają na placu boju do końca. Gdy zostanie zabity ostatni obrońca, mrówki ogniste mają już otwartą drogę do gniazda pokonanych. Tam jednak panika osiągnęła już szczyt. Robotnice chwytają jaja, larwy, poczwarki i jak najszybciej uciekają, próbując przedrzeć się przez zastępy nadciągających wrogów. Gdy zwycięzcy wycofają się z łupami do swojej siedziby, pojedyncze ocalałe robotnice Pheidole powracają ukradkiem z uratowanym potomstwem do splądrowanego gniazda. Pozostawione w spokoju przez parę tygodni, wyhodują nowe pokolenie żołnierzy. Wtedy znów będą żyły po dawnemu - nie podejmując działań odwetowych i starając się pozostać niezauważone przez groźnych sąsiadów.

Innym wyrafinowanym sposobem walki mogą się poszczycić pustynne mrówki z gatunku Forelius pruinosus, stosujące trujące wyziewy, mające na celu odstraszanie mrówek miodowych z rodzaju Myrmekocystus.

Ciekawostką biologiczną jest także posługiwanie się „narzędziami” przez mrówki z północnoamerykańskiego gatunku Conomyrma bicolor, które oprócz stosowania broni chemicznej, bombardują wrogów malutkimi kamyczkami, uniemożliwiając im w ten sposób wydostanie się z gniazda.

Szereg gatunków mrówek, np. amazonki (Polyergus rufescens), przystosowało się do uprowadzania i wykorzystywania niewolników. Ale to już inny aspekt niezwykle różnorodnego życia małych organizmów, tak często przez nas niezauważanych.

Na koniec należy podkreślić, że bezwzględne walki mrówek nie mają wiele wspólnego z działaniami zbrojnymi prowadzonymi przez ludzi. W przypadku owadów nie mamy do czynienia z jakimikolwiek ambicjami przywódców, ze świadomym zadawaniem bólu, radością zwycięstwa czy smutkiem po klęsce. Wojny te służą regulacji liczebności populacji mrówek, umożliwiając przetrwanie lepszym i eliminując gorszych.

Gdy idąc leśną ścieżką lub chodnikiem wielkiego miasta zatrzymamy się na chwilę i pochylimy nad naszymi małymi sąsiadami, nie przeszkadzajmy im. Ich życie też jest ciężkie, wypełnione pracą i znojną walką o byt.

Bartosz Walter