Intymne życie ważek - część I

Możliwe, drogi czytelniku, że widywałeś podczas letniego wypoczynku, czy zwykłej włóczęgi nad wodami, fruwające lub siedzące połączone ze sobą, „podwójne” ważki - albo jedna za drugą, albo w dziwnych powyginanych pozycjach. Instynktownie zapewne przeczuwałeś czemu to służy, ale nie podejrzewałeś nawet, jak niezwykłe i skomplikowane jest podłoże tych zachowań.

U ważek równoskrzydłych samiec chwyta samicę za przednią część tułowia Fot. Andrzej Kepel, rys. za R.R. Askew 1998

U ich podstawy leżą pewne osobliwości w budowie ciała ważek. U samców na końcu odwłoka znajdują się dwie pary przydatków. Służą one do chwytania samicy, a pasują jak klucz do zamka do chwytanych części jej ciała, posiadających odpowiednią formę i rzeźbę. Zarówno przydatki samców, jak i chwytane przez nie części ciała samic mają z reguły wygląd typowy dla danego gatunku, tj. rozmaite ząbki, wzgórki, wycięcia itp. Dzięki temu, pochwycenie samicy innego gatunku jest niemożliwe lub bardzo utrudnione. Elementy te spełniają więc rolę istotnej bariery zapobiegającej krzyżowaniu międzygatunkowemu. U ważek równoskrzydłych (Zygoptera) samiec chwyta samicę za tułów, a dokładniej za jego pierwszy segment i początek drugiego, czyli przedtułów i śródtułowie.

Samce ważek różnoskrzydłych w „chwilach uniesienia” chwytają samice za głowę Fot. Ilona Kobylińska-Konieczna, rys. za R.R. Askew 1998

Natomiast u ważek różnoskrzydłych (Anisoptera) - za głowę (lub za głowę i przedtułów, w przypadku rodziny Aeshnidae). Tworząca się w ten sposób para ważek - samiec z przodu, samica z tyłu - nazywana jest tandemem. Takie „otwarte” tandemy, w których ważki siedzą lub poruszają się w pozycji jedna za drugą, poprzedzają fazę kopulacji, ale u części gatunków występują także po niej i w trakcie znoszenia jaj.

Podczas kopulacji tandem przyjmuje bardziej złożoną pozycję. Powodem takiego skomplikowania jest osobliwe i wyjątkowe w świecie owadów położenie narządów kopulacyjnych samców. Nie towarzyszą one otworowi rozrodczemu, który znajduje się przy końcu odwłoka, lecz umiejscowione są blisko początku odwłoka (na jego drugim segmencie). Powoduje to, że samiec musi przed kopulacją specjalnym podginającym ruchem odwłoka przekazać na nie spermę ze swojego otworu rozrodczego. Gdy samiec jest już gotowy do kopulacji, samica podgina koniec swojego odwłoka (z otworem rozrodczym) pod jego narządy kopulacyjne i tak ... koło się zamyka. Rzeczywiście, ta zamknięta pozycja kopulacyjna nazywana jest „pozycją koła”, choć tak naprawdę bardziej przypomina serce - stosownie do okoliczności. Po tym niezbędnym wprowadzeniu, gdy rozumiemy już, jakie jest podłoże „tajemniczych” pozycji ważek, możemy prześledzić pełny cykl zachowań towarzyszący rozrodowi tych owadów. Ale o tym w następnym numerze Biuletynu.

Przydatki na końcu odwłoka, u samców blisko spokrewnionych ze sobą pięciu gatunków ważek z rodzaju Lestes
Rys. za E. Schmidt 1929

Rafał Bernard