Niezwykła topola

Należące do rodziny wierzbowatych (Salicaceae) topole, to pospolite drzewa, występujące w naszym kraju głównie nad brzegami rzek. Charakteryzują się bardzo szybkim wzrostem i dużą odpornością na zawartość metali w glebie. Dlatego często sadzi się je na terenach zmienionych przez człowieka - np. w miastach czy na hałdach.

W Polsce najbardziej rozpowszechnione są trzy rodzime gatunki: topola czarna (Populus nigra), topola biała (P. alba) zwana też białodrzewem oraz topola drżąca czyli europejska osika (P. tremula). Warto przypomnieć, że drewnu tej ostatniej przypisywano właściwości magiczne (słynny osikowy kołek do skutecznego uśmiercania wampirów). Niektóre topole posiadają wybitne walory dekoracyjne, w czym przoduje odmiana włoska topoli czarnej (Populus nigra var. italica). Wszystkie topole mają nasiona opatrzone włoskami, które umożliwiają im rozsiewanie za pomocą prądów powietrza. Dlatego drzewa te nie powinny być sadzone na terenach zabudowy miejskiej, gdyż okres ich owocowania jest niezwykle uciążliwy dla mieszkańców. Zapewne każdy zetknął się z kłębami topolowej „waty” gęsto fruwającej w powietrzu i ścielącej się grubym kobiercem po ziemi.

Bardzo często hoduje się u nas także różne gatunki topoli pochodzące z Ameryki Północnej. Występuje tam wiele gatunków z tego rodzaju. Jednej z nich - osice amerykańskiej (Populus tremuloides) (po angielsku: quaking aspen), zawdzięcza swoją nazwę Aspen, słynny amerykański kurort narciarski w stanie Kolorado. Nazwa łacińska tego gatunku, podobnie jak naszej rodzimej osiki, nawiązuje do zjawiska drżenia ich liści przy najmniejszym nawet powiewie wiatru. P. tremuloides jest najszerzej rozprzestrzenionym drzewem w Ameryce Północnej. Występuje od Nowej Fundlandii po Alaskę, a na południu sięga aż do Północnego Meksyku. Rośnie na różnych wysokościach, od poziomu morza po 3.505 m n.p.m. w Kolorado. Jest to roślina o bardzo szerokiej amplitudzie ekologicznej, czyli mogąca rosnąć na różnorodnych siedliskach. Zdecydowanie preferuje jednak miejsca otwarte i nasłonecznione, ponieważ jej siewki nie mogą się rozwijać w cieniu.

P. tremuloides wyrasta do 15 m wysokości. Osiągający do 40 cm średnicy pień pokrywa gładka, zielono-szara kora z niewielkimi czarnymi smugami, przypominającymi rysunek podkowy. Korona drzewa jest zaokrąglona lub stożkowata. Korzenie rozchodzą się poziomo i stosunkowo płytko pod powierzchnią gleby, na odległość do 30 m od pnia. Z tych poziomych odrostów wyrastają w dół pionowe korzenie, penetrujące glebę do 2,7 m w głąb, a w górę ulistnione pędy, mogące dać początek nowym drzewom.

Jedną z najbardziej niezwykłych właściwości tego gatunku jest rozmnażanie wegetatywne - przez klonowanie. Zadrzewienia, nawet na dużych obszarach, mogą być klonami jednej rośliny, połączonymi ze sobą wspólnym systemem korzeniowym. Ponieważ są to rośliny dwupienne, potomne klony są zawsze jednakowej płci: żeńskiej (wytwarzają słupki) lub męskiej (wytwarzają pręciki). Z rzadka zdarza się, że w jednej koronie znajdują się kwiaty obu płci. Poszczególne drzewa mogą żyć od 50 do 150 lat, zależnie od terenu na jakim występują. Najbardziej znana grupa klonów pochodzących od jednego okazu P. tremuloides rośnie w stanie Utah i zajmuje powierzchnię 43 ha. Uznaje się ją za największy organizm na świecie. Pamiętajmy, że w pewnym sensie jest to jedna roślina. Jej wiek, od początku istnienia, jest oceniany na 1 milion lat!

Osika amerykańska ma zdolność do tak efektywnego rozmnażania wegetatywnego dzięki kontroli hormonalnej. Na każdym korzeniu tego drzewa znajdują się liczne pączki, które pozostają w stanie uśpienia tak długo, jak długo działa na nie fitohormon (hormon roślinny) o nazwie auksyna. Związek ten jest transportowany do korzeni z pnia rośliny. Kiedy jednak pień zamrze lub zostanie zniszczony (na przykład wskutek pożaru), dopływ auksyny ustaje, i inne hormony - cytokininy, pobudzają pączki do rozwoju w młode pędy. Jest to główna metoda rozmnażania się tego gatunku.

Oczywiście P. tremuloides rozmnaża się także generatywnie. Po raz pierwszy kwitnie w wieku 2 lub 3 lat, choć duże ilości nasion wytwarza dopiero w wieku 10 lat, a maksymalną ich produkcję osiąga około 50 roku życia. Nasiona są roznoszone przez wiatr na odległość do kilku kilometrów. Mogą się także unosić na powierzchni wody. Są bardzo wrażliwie na warunki środowiska i nawet niewielka zmiana temperatury lub wilgotności gleby uniemożliwia ich kiełkowanie.

Lasy z osiką amerykańską mają bardzo istotne znaczenie w przyrodzie Ameryki Północnej. Drzewa te stanowią niezastąpione źródło pokarmu dla licznych owadów, ptaków i ssaków. Ich liśćmi i młodymi pędami szczególnie chętnie odżywiają się łosie i jelenie, powodując czasem poważne szkody leśne. Stanowią także ulubiony pokarm i budulec dla bobrów. Drzewostany topolowe dają także wielu zwierzętom bezpieczne schronienie. Lasy z P. tremuloides zapewniają retencję wody na stokach górskich, a ich korzenie stabilizują glebę, prawie w 100 % przeciwdziałając jej degradacji.

Dla człowieka jest to roślina o dużych walorach ozdobnych i użytkowych. Najpiękniej jej drzewostany wyglądają jesienią, gdy liście ulegają przebarwieniu. Drewno jest chętnie wykorzystywane, szczególnie we wschodnich stanach USA, do produkcji papieru, zapałek, pudełek, palet i mebli, a także lekarskich łopatek do przytrzymywania języka. Podobną do talku substancję, którą można ścierać z kory, Indianie wykorzystywali jako dezodorant i antyperspirant. Ponieważ jest to roślina łatwo zasiedlająca obszary po pożarach i wycince, jest często wykorzystywana do rekultywacji terenów, w tym także dawnych kopalń odkrywkowych. Czynnikiem ograniczającym jest w tym przypadku kwasowość gleby, która nie może być zbyt duża.

Topole europejskich gatunków, pomimo dość szybkiego wzrostu, nie są już tak często spotykane na naturalnych stanowiskach jak niegdyś. Przyczyną tej sytuacji jest postępująca degradacja ich siedlisk. Są nimi doliny rzeczne, wykorzystywane obecnie głównie dla celów rolniczych i urbanistycznych. W przeszłości typowym lasem na madach (żyznych glebach nanoszonych przez rzekę) był łęg wiązowo-topolowy, odporny na okresowe zalewanie w czasie wiosennych powodzi. W Polsce, w niektórych miejscach dolin naszych większych rzek, zachowały się jeszcze resztki tego interesującego typu lasu, w którym rosną nasze rodzime topole.

Justyna Wiland-Szymańska