Żuki

Wiele osób używa tej nazwy jako synonimu słowa chrząszcze. Żukiem jest więc dla nich każdy przedstawiciel rzędu Coleoptera. Jednak dla osób zajmujących się koleopterologią (nauka o tych owadach, zwanych także tęgopokrywymi) nazwa ta określa tylko jedną grupę chrząszczy, a mianowicie nadrodzinę Scarabaeoidea.

Nadrodzina ta grupuje chrząszcze o ogromnej różnorodności kształtów, kolorów (od czarnej i brązowej po piękną, metaliczną zieleń i błękit), a także dużym zakresie wielkości (od bardzo maleńkich 2 - 3 mm do „olbrzymów” mierzących 15 - 16 cm). Pod względem rozmiarów absolutnym rekordzistą wśród żuków jest środkowoamerykański rohatyniec - herkules (Dynastes hercules). Największy znaleziony samiec tego gatunku miał 20 cm długości. Jest to zarazem drugi co do wielkości chrząszcz świata.

Mimo takiej różnorodności, żuki posiadają wspólną cechę, wyróżniającą je spośród innych chrząszczy. Jest to bardzo charakterystyczna budowa czułków. Składają się one z 7 - 11 członów i są zakończone charakterystyczną buławką, złożoną z 3 - 7 blaszkowatych członów, która podczas lotu rozkłada się w wachlarz.

Dotychczas na całym świecie zostało opisanych prawie 40 000 gatunków żuków. W Polsce nadrodzina ta jest reprezentowana przez ok. 160 gat., zaliczanych według ogólnej systematyki do 4 rodzin: jelonkowate (Lucanidae), modzelatkowate (Trogidae), żukowate(Geotrupidae) i poświętnikowate (Scarabaeidae).
3/4 nadrodziny stanowią gatunki koprofagiczne (odżywiające się odchodami zwierząt) i próchnożerne. Odgrywają one bardzo ważną rolę w obiegu materii w ekosystemach. Największe znaczenie mają koprofagi, ponieważ są one najważniejszymi owadami likwidującymi odchody w środowisku naturalnym. Dodatkowo niektóre należące do tej grupy gatunki kopią głębokie gniazda, przyczyniając się do nawożenia i spulchniania gleby (na pastwiskach bywają nawet wydajniejsze od dżdżownic). Są to zarazem chrząszcze mało znane dla przeciętnego człowieka, gdyż większość swego życia spędzają w miejscach, do których rzadko zaglądamy - w zwierzęcych odchodach. Występującym u nas gatunkiem gnojożernym jest np. plug pospolity (Aphodius fimetarius). Oprócz niego w Polsce występuje jeszcze ok. 60 innych gatunków z rodzaju plug (Aphodius).

Wiele rodzajów żuków z rodzin Geotrupidae i Scarabaeidae przejawia swoistą opiekę nad potomstwem. Owady te toczą kule z nawozu, które potem zakopują, a następnie składają do nich jaja. Niektóre gatunki budują pod odchodami gniazda, dochodzące czasami do bardzo dużych rozmiarów. Z żuków toczących kule najbardziej znany jest nie występujący w Polsce poświętnik czczony zwany także skarabeuszem (Scarabaeus sacer). Wśród naszych rodzimych gatunków kule nawozu toczą żuki z rodzajów Trypocopris i Geotrupes. Często występują żuk wiosenny (Trypocopris vernalis) i żuk gnojowy (Geotrupes stercorarius). Gatunki te kopią też gniazda. Jeszcze bardziej rozwiniętą opiekę nad potomstwem wykazują chrząszcze z rodzaju zatrawiec (Onthophagus) - w Polsce 17 gatunków. Samiec i samica wspólnie wykopują kilkudziesięciocentymetrowe tunele z wieloma odgałęzieniami na końcach, w których gromadzą nawóz i składają jaja. Larwa rozwija się w znakomitych warunkach - bez wrogów i z dostatkiem pożywienia. Ciekawym koprofagiem jest bycznik (Typhoeus typhoeus) z rodziny żukowatych, gdyż wykopuje on chodniki dochodzące aż do 1,5 m w głąb ziemi!

Do „najpiękniejszych” żuków należą jelonki, rohatyńce i kruszczyce. Szczególnie urodziwe są jelonek rogacz (Lucanus cervus), rohatyniec nosorożec (Oryctes nasicrnis) oraz kruszczyca złotawka (Cetonia aurata). Ciekawy jest także orszoł prążkowany (Trichius fasciatus) - ciało jego jest pokryte licznymi włoskami i przyozdobione wzorem w czarno żółte pasy. Chrząszcz ten przypomina nieco również silnie owłosionego trzmiela. Jest to doskonały przykład zjawiska zwanego konwergencją (równoległego wytwarzania podobnych cech przez różne, nie spokrewnione ze sobą organizmy, pędzące podobny tryb życia). Włoski na ciele orszoła zabezpieczają go przed przyklejaniem się pyłku do jego ciała. Jednocześnie kontrastowy deseń na pokrywach to przykład mimikry, czyli upodobnienia się do gatunków „groźnych” - w tym przypadku os i szerszeni.<

Do omawianej grupy chrząszczy należą także gatunki uważane przez człowieka za szkodniki - np. ogrodnica niszczylistka (Phyllopertha horticola) oraz chrabąszcze - np. chrabąszcz majowy (Melolontha melolontha). Larwy ich żerują na korzeniach różnych roślin, a osobniki dorosłe obgryzają liście drzew i krzewów. W przypadku masowego pojawu tych owadów zdarza się, że potrafią one zjeść dokładnie wszystkie liście z drzew, co nazywane jest gołożerem.

Niektóre żuki można hodować w domu. Najłatwiejsze w hodowli są dwa bardzo piękne gatunki z afrykańskiego rodzaju Pachnoda (rodzina kruszczycowatych) - Pachnoda peregrina i Pachnoda marginata pospolicie zwane żukami z Kongo. Ich larwy są próchnożerne, wystarczy im więc ziemia kwiatowa zmieszana z wiórami drzew liściastych. Imagines czyli postacie dorosłe, odżywiają się słodkimi owocami, a także płatkami kwiatów - szczególnie róż i lwiej paszczy. Posiadają również krótki czas rozwoju - ok. 6 miesięcy, a po przepoczwarczeniu żyją dalsze pół roku.

Na zakończenie chciałbym zaznaczyć, że trzy gatunki chrząszczy należące do nadrodziny żuków znajdują się na liście zwierząt objętych w Polsce ochrona prawną. Są to: wymieniony już jelonek rogacz, wynurt (Ceruchus chrysomelinus) i pachnica (Osmoderma eremitum).

Marek Przewoźny
Członek Szkolnego Koła PTOP „Salamandra”
przy XVII LO w Poznaniu