Parki, użytki, zespoły - z czym to się je?

Według obowiązującego obecnie prawa, obiekty cenne przyrodniczo mogą być w Polsce objęte wieloma różnymi kategoriami ochrony. To, do której kategorii zaliczony zostanie dany obiekt, zależy przede wszystkim od jego wielkości i stopnia jego naturalności, a także od specyficznych cech planowanego przedmiotu ochrony. Mnogość możliwych form ochrony - w tym wielu wprowadzonych stosunkowo niedawno - utrudnia niekiedy zrozumienie różnic pomiędzy nimi i celów, jakim każda z nich służy.

Poniżej zamieszczamy krótki „słownik” ochrony przyrody. Mamy nadzieję, że umożliwi on czytelnikom uporządkowanie wiedzy na ten temat.

Parki narodowe - chronią obszary wyróżniające się szczególnymi wartościami naukowymi, przyrodniczymi, społecznymi, kulturowymi i dydaktycznymi. Ich powierzchnia nie powinna być mniejsza niż 1000 ha. Na terenie parków narodowych chroniona jest całość przyrody oraz swoiste cechy krajobrazu. Warto przy tym zauważyć, że wcale nie musi to oznaczać, iż teren taki jest jednorodną oazą dzikiej przyrody. W granicach wielu polskich parków znajdują się użytkowane rolniczo pola, drogi, obiekty turystyczne, a nawet osiedla i wsie. Jednak na obszarze parku narodowego ochrona przyrody uznawana jest za cel nadrzędny w stosunku do wszystkich innych zasad gospodarowania, i jeśli pomiędzy potrzebami tej ochrony a innymi potrzebami gospodarczymi pojawiają się jakiekolwiek konflikty - powinny być one rozstrzygane na korzyść przyrody. W obrębie parków wydzielane być mogą rezerwaty przyrody, chroniące szczególnie cenne fragmenty danego terenu. Bardzo często są to rezerwaty ścisłe.

Obecnie w Polsce istnieją 22 parki narodowe, a planowane jest utworzenie trzech następnych. Nowe parki tworzone są w zasadzie na terenach jak najmniej przekształconych przez działalność człowieka. Dla ich utworzenia potrzebna jest decyzja Rady Ministrów.

Rezerwaty przyrody - w tej formie chronione są obiekty mające istotną wartość naukową, przyrodniczą, kulturową bądź krajobrazową, o powierzchni mniejszej, niż w przypadku parków narodowych. Tworzone są one w zasadzie po to, aby chronić całe ekosystemy zachowane w stanie naturalnym lub mało zmienionym, a także takie fragmenty przyrody, które stanowią siedliska rzadkich i cennych gatunków roślin i zwierząt.
Ze względu na dopuszczalność ingerencji człowieka, rezerwaty podzielić można na ścisłe i częściowe. Rezerwaty ścisłe to takie, w których nie jest dopuszczalna jakakolwiek ingerencja ludzka. Wszystkie zachodzące tam procesy (np. starzenia się i odnawiania lasu) zachodzą w sposób naturalny. Tereny takie są więc swoistymi „laboratoriami”, w których zachowano fragmenty przyrody w takich warunkach, w jakich funkcjonowały one, zanim zaczął na nie oddziaływać człowiek. Rezerwaty częściowe natomiast - to obiekty, w których dopuszcza się ingerencję człowieka. Interweniować można jednak jedynie wtedy, kiedy zagrożone jest istnienie przedmiotu ochrony rezerwatu. Jeżeli na przykład przedmiotem ochrony w danym rezerwacie są cenne zbiorowiska łąkowe - objęcie takiego miejsca ochroną ścisłą spowodowałoby, że nie koszone łąki zarosłyby zbiorowiskami krzewów, a później lasem. W takim przypadku niezbędne jest prowadzenie na terenie rezerwatu zabiegów „naśladujących” dawny sposób użytkowania tego terenu (w tym przypadku jest to coroczne koszenie). Jak łatwo się domyślić - rezerwaty ścisłe są formą optymalną dla ochrony ekosystemów naturalnych (lasów, szuwarów, wód i torfowisk, zbiorowisk wysokogórskich itp.), zaś rezerwaty częściowe - dla ochrony tzw. ekosystemów antropogenicznych, czyli tych, które ukształtowały się pod wpływem gospodarki człowieka (w warunkach polskich są to głównie łąki i murawy stepowe).
Podziału rezerwatów na typy nie należy utożsamiać z dopuszczeniem - lub nie - określonego obiektu do zwiedzania. Zarówno na terenie rezerwatu ścisłego jak częściowego wytyczyć można ogólnie dostępny szlak turystyczny. W znakomitej większości polskich rezerwatów poruszanie się po ich terenie poza szlakiem turystycznym jest niedozwolone. Niekiedy także - wtedy, gdy duża liczba zwiedzających szczególnie zagraża przyrodzie rezerwatu - obiekt taki może być całkowicie zamknięty dla ruchu turystycznego.
Rezerwaty przyrody powołuje Minister Ochrony Środowiska, Zasobów Naturalnych i Leśnictwa.

Parki krajobrazowe - są to obszary chronione ze względu na wartości przyrodnicze, historyczne i kulturowe, lecz w odróżnieniu od parków narodowych, celem ochrony jest tu nie tylko ochrona tych wartości, lecz także ich popularyzacja i upowszechnienie w warunkach racjonalnego gospodarowania. Jest to więc jak gdyby „luźniejsza” forma ochrony dużych obiektów, dopuszczająca w ich granicach większość form normalnej działalności gospodarczej, nakładająca jednak na tę działalność różnorodne ograniczenia (ustalane dla każdego parku przez właściwego wojewodę). Celem tych ograniczeń jest takie uregulowanie sposobu zagospodarowania chronionego terenu, aby jego wysokie wartości przyrodnicze nie uległy degradacji.
Jako obiekty chronione „obłożone” mniejszą liczbą ograniczeń, mogą parki krajobrazowe obejmować znacznie większe obszary, niż większość parków narodowych. To one właśnie pełnić mają rolę obszarów rekreacyjnych, na których możliwy będzie dla każdego kontakt ze stosunkowo mało zmienioną przyrodą. To tutaj także zlokalizowane powinny być zakłady prowadzące różnorodne „ekologiczne” formy działalności gospodarczej - np. uzdrowiska, czy gospodarstwa produkujące tzw. zdrową żywność.

Strefy ochronne stanowisk rzadkich gatunków zwierząt - ta kategoria ochrony utworzona została w celu zabezpieczenia miejsc rozrodu niektórych, płochliwych gatunków zwierząt. Strefy takie tworzy się wokół gniazd rzadkich gatunków ptaków (bielika, rybołowa, orła przedniego, orlików, gadożera, kani czarnej i rudej, bociana czarnego, puchacza, cietrzewia, głuszca, kulona, kraski i żołny), a także wokół miejsc godowych węża Eskulapa i żółwia błotnego. Wymienione gatunki to zwierzęta rzadko spotykane i w dodatku nie tolerujące w otoczeniu swoich gniazd obecności człowieka. Niepokojenie ich w okresie rozrodu grozi porzuceniem wysiadywanych jaj (w przypadku ptaków) i w związku z tym - utratą lęgów. Zgodnie z obowiązującym rozporządzeniem o ochronie gatunkowej zwierząt, w promieniu 200 m od miejsc lęgowych tych gatunków (a od 1 lutego do 31 sierpnia - w promieniu 500 m) zabronione jest dokonywanie wszelkich zmian w otoczeniu, przebywanie poza miejscami wyznaczonymi i prowadzenie jakichkolwiek prac, mogących mieć wpływ na chronione zwierzęta. Granice takich stref zatwierdza wojewoda.

Użytki ekologiczne - kategoria stworzona dla ochrony wielu licznych, niewielkich fragmentów przyrody, cennych w skali lokalnej (tj. typowych dla jakiegoś obszaru, lub przeciwnie - rzadkich na jakimś terenie), lecz posiadających zbyt małą wartość przyrodniczą, aby mogły być uznane za rezerwaty przyrody. Użytki ekologiczne powołuje rada gminy lub wojewoda. W związku z tym, że na lokalnym szczeblu decyzje zapadają znacznie szybciej niż w ministerstwie - objęcie ochroną w formie użytku ekologicznego wykorzystywane jest niekiedy do „tymczasowego zabezpieczenia” jakiegoś cennego terenu, do czasu, aż Minister Ochrony Środowiska rozpatrzy wniosek o objęcie go ochroną rezerwatową. Szerzej na temat tej kategorii ochrony pisaliśmy w poprzednim numerze Biuletynu.

Stanowiska dokumentacyjne przyrody nieożywionej - rzadko spotykana kategoria ochrony, utworzona w celu zabezpieczenia dostępnych na powierzchni Ziemi, bądź możliwych do udostępnienia miejsc występowania formacji geologicznych, nagromadzeń skamieniałości lub minerałów itp. tworów geologicznych bądź glebowych. Stanowiskiem dokumentacyjnym może więc być np. fragment nieczynnego wyrobiska żwirowni z dobrze widocznym profilem glebowym i układem warstw geologicznych. Ważnym kryterium przy podejmowaniu decyzji o objęciu takich miejsc ochroną jest ich wysoka wartość naukowa lub dydaktyczna. Decyzję o ich utworzeniu podejmuje wojewoda lub rada gminy.

Zespoły przyrodniczo-krajobrazowe - ochroną w tej formie obejmuje się wyjątkowo cenne fragmenty krajobrazu naturalnego lub kulturowego, dla ochrony ich wartości estetycznych. Takie sformułowanie kryteriów utworzenia zespołu pozwala na objęcie tą formą ochrony bardzo różnorodnych terenów - także takich, które oprócz wysokich wartości estetycznych posiadają bardzo duże walory przyrodnicze. Podobnie jak w przypadku użytków ekologicznych - także zespoły przyrodniczo krajobrazowe stosowane są niekiedy jako „czasowe zabezpieczenie” obiektów, które kandydują do rangi rezerwatów przyrody. Ich utworzenie leży w gestii wojewody lub rady gminy.

Obszary chronionego krajobrazu - tę rangę nadaje się wyróżniającym się krajobrazowo terenom o zróżnicowanym środowisku przyrodniczym, które powinny być zagospodarowywane w sposób zapewniający stan względnej równowagi przyrodniczej ekosystemów. Jest to „najluźniejsza” forma ochrony przyrody, która nadawana jest obszarom mającym stanowić „łączniki” pomiędzy poszczególnymi obszarami chronionymi w sposób bardziej ścisły. Rolą tych łączników jest przede wszystkim zabezpieczenie możliwości migracji roślin i zwierząt pomiędzy poszczególnymi rezerwatami, parkami krajobrazowymi i narodowymi. Dzięki temu wszystkie te obiekty nie są odizolowanymi „wyspami przyrody” w zmienionym krajobrazie, lecz tworzą dynamiczny system, stwarzający możliwość przetrwania rzadkich gatunków w najlepiej zachowanych obszarach naszego kraju.

Pomniki przyrody - są to pojedyncze, bądź grupowo występujące twory przyrodnicze szczególnej wartości naukowej, kulturowej, historyczno-pamiątkowej bądź krajobrazowej. Mogą to więc być np. sędziwe drzewa bądź ich skupiska, duże głazy narzutowe, skałki lub inne widowiskowe „dzieła natury”. Pomnikiem stać się mogą także obiekty mniej okazałe, lecz mające jakieś szczególne znaczenie (np. drzewko posadzone przez kogoś znanego). Pomniki przyrody, jako kategoria chroniąca pojedyncze, szczególne egzemplarze określonego gatunku drzewa, czy pojedyncze duże głazy, mają więc przede wszystkim znaczenie kulturowe i dydaktyczne. Status pomnika przyrody nadaje danemu obiektowi wojewoda lub rada gminy.

Rzecz jasna, aby poszczególne obszary i obiekty chronione mogły funkcjonować jako system - niezbędne jest odpowiednie ich rozmieszczenie na terenie całego kraju, oraz istnienie odpowiedniej siatki powiązań między nimi. To zaś stwarza konieczność odpowiedniego planowania takich obiektów. Więcej na temat tego jak to się robi, i jakie instytucje się tym zajmują - w następnym numerze Biuletynu.

Sławomir Janyszek