Z lornetką i plecakiem na czarnomorskim wybrzeżu

Cisza. Zza szyby marszrutki¹ bezkres trawiastych równin wydaje się jakby pozbawiony życia. Z oddali słychać tylko spokojny szum Morza Czarnego. Milczenie to jest jednak pozorne. Wystarczy kilka kroków, lornetka i ciekawość świata, a niby monotonne tereny ukraińskich stepów nabierają barw i głosów ich ptasich mieszkańców.

14 lipca 2008 roku, grupą siedmiorga studentów wraz z opiekunem naukowym, wyruszyliśmy w podróż na Ukrainę. Przebyliśmy 1200 kilometrów w 36 godzin, korzystając z pociągów linii polskiej i ukraińskiej, autobusu i samochodu. Tak rozpoczęła się nasza wakacyjna przygoda w ramach wymiany studenckiej z Wydziałem Przyrodoznawstwa Uniwersytetu w Chersoniu.

Dziewicze tereny ukraińskich zapowiedników (jak po ukraińsku nazywają się parki narodowe) skrywają w sobie ogromne bogactwo gatunków. Nie bez przyczyny północno-zachodnie obszary Półwyspu Krymskiego objęte są licznymi programami międzynarodowymi, m.in. Man and Biosphere (UNESCO)².

Różnorodność faunistyczna przejawia się głównie w liczbie gatunków występujących tu ptaków. Na samym Krymie mamy około 120 gatunków gniazdujących i prawie 140 bytujących, a 54 gatunki są prawnie chronione. Należy też dodać, że drugie tyle migruje tu w okresie zimy. Z korytarza ekologicznego wzdłuż Dniepru rokrocznie korzysta ok. 60 gatunków ptaków.

Fakt ten przyczynił się do utworzenia w 1927 roku Rezerwatu Biosfery Morza Czarnego, w celu ochrony kilkunastu tysięcy migrujących ptaków oraz ich miejsc gniazdowania wielu gatunków. Jest to bardzo rozległy obszar, który obejmuje siedliska jezior przymorskich, otwartego morza, przybrzeżnych plaż, lasostepów, jak i samych stepów.

Najbardziej egzotyczne dla nas mogą wydawać się gatunki ptaków związane ze środowiskiem wodnym. Najczęstszym widokiem, jaki można podziwiać w czasie pobytu na czarnomorskich zalewach są klucze pelikanów różowych (Pelecanus onocrotalus). Te mierzące od 140-175 cm ptaki, zwracają uwagę przede wszystkim podczas zespołowych polowań na ryby. Tworzą wówczas szereg, ustawiając się zwykle w jednej linii i zaganiają ofiary na płycizny. Gnieżdżą się zwykle na nadmorskich zalewach i w deltach rzek. Samica składa 1-3 jaj na stercie udeptanych trzcin, gdyż prawdziwego gniazda pelikany różowe nie budują.

Bardzo charakterystyczne, będące zarazem symbolem Rezerwatu, są mewy czarnogłowe (Larus melanocephalus), mające w szacie godowej dużą czarną czapkę sięgającą do szyi. Liczne są też tu kormorany: czarny (Phalacrocorax carbo) i mały (P. pygmaeus), czaple: nadobna (Egretta garzetta), biała (E. alba) i siwa (Ardea cinerea), żurawie (Grus grus) oraz wielu przedstawicieli rodziny siewkowatych (Charadriidae). Natomiast prawdziwy podziw wzbudzi zapewne u każdego widok warzęchy (Platalea leucorodia) - dużego ptaka z rodziny ibisowatych (Threskiornithidae), o charakterystycznym długim dziobie, spłaszczonym na końcu, bytującego na słodkich, przybrzeżnych jeziorach. Gatunki z tęsknotą wypatrywane w Polsce tu są przysłowiowym „chlebem powszednim”.

Tereny stepowe za to obfitują w przedstawicieli świata ptaków drapieżnych, jak np. błotniaki: łąkowego (Circus pygargus), stepowego (C. macrourus), myszołowy: zwyczajnego (Buteo buteo) i wschodniego (B. buteo vulpinus) oraz sowy: puszczyki (Strix aluco), a także malutkie syczki (Otus scops). Można tu także zaobserwować skowronka kalandrę szarą (Melanocorypha calandra), a zapewne najbardziej pożądanym widokiem jest występujący tu w niewielkiej liczbie orzeł stepowy (Aquila nipalensis).

Bezkresne równiny są także prawdziwą skarbnicą dla entomologów (zadziwiające bogactwo modliszek, chrząszczy i motyli) oraz teriologów³ (niespotykane u nas gatunki stepowych gryzoni i owadożernych). Interesujący jest fakt przetrwania wilka stepowego (Canis lupus campestris). Niestety nawet sporadyczne osadnictwo na tych ogromnych połaciach stepów, przyczyniło się do powstawania nieczystej formy tego gatunku, przez krzyżowanie się wilków z psami.

Rezerwat Biosfery Morza Czarnego obejmuje także rozległe, podmokłe tereny delty Dniepru. Siedliska te zamieszkuje kolejna grupa ciekawych gatunków, przede wszystkim ptaków wodno-błotnych. Wśród wysokich trzcin można spotkać wielu przedstawicieli rodziny czaplowatych (Ardeidae). Oprócz wspomnianych wcześniej, gnieździ się tu np. czapla purpurowa (Ardea purpurea) i modronosa (A. ralloides), ślepowron (Nycticorax nycticorax), bączek (Ixobrychus minutus) czy bąk (Botaurus stellaris). Są też ostrygojady (Haematopus ostralegus), szczudłaki (Himantopus himantopus) i szablodzioby (Recurvirostra avosetta).

Zadziwiające, ileż osobliwości ze świata zwierząt można spotkać u naszego sąsiada. Widok błękitnego, czystego nieba, bezkres ciągnących się stepów porośniętych trawą we wszystkich odcieniach złota, brązu i zieleni, wprawia w zachwyt. Rozległe, płaskie i gliniaste brzegi zalewane przez wodę morską tworzą słone jeziora, a zarazem stanowią idealne siedliska bytowania i gniazdowania ptaków. Niestety, nawet najbardziej odległe zakątki Ziemi zostały dotknięte przez postęp cywilizacyjny i rozwój gospodarczy. Ogromne obszary stepów, wraz z ich szatą roślinną, zostały zamienione na pola uprawne. Palące się śmieci i bezmyślnie pozostawione odpady mocno kontrastują z dziką naturą. Dochodzą do tego zaniedbane budowle i zauważalne niemalże wszędzie ubóstwo.

Mimo to Ukraina jest magicznym i tajemniczym krajem, który naprawdę potrafi zadziwiać i uszczęśliwić niejednego przyrodnika. Warto więc przebyć tę ponad trzydziestogodzinną podróż pociągiem, by ucieszyć oko i duszę tak niezwykłymi widokami.

Zespół pod kierunkiem Hanny Kęsickiej
Ten adres pocztowy jest chroniony przed spamowaniem. Aby go zobaczyć, konieczne jest włączenie w przeglądarce obsługi JavaScript.
Wydział Biologii UAM w Poznaniu
(Agnieszka Juszkiewicz, Sylwia Kamińska, Agata Ożarowska, Sylwia Łukasik, Barbara Śmiśniewicz, Dorota Matuszyk)