Ginący klejnot nadnoteckich łąk

Kilkanaście lat temu, gdy dopiero zaczynałem swoją przygodę z obserwowaniem ptaków, urzekły mnie kuliki wielkie. Jak dziś pamiętam dzień, w którym po raz pierwszy je zobaczyłem. Była wczesna wiosna, wszędzie jeszcze szaro i ponuro, a na łąkach spore rozlewiska. Nagle moją uwagę przykuła spacerująca dostojnie para szarych długodziobych ptaków wielkości kury... i obraz ten na zawsze zapadł w moje serce.

Kulik wielki (Numenius arquata) to największy europejski siewkowiec (Charadrii), którego rozpoznanie nie powinno sprawić nikomu większych trudności. Charakterystyczne są jego długie nogi oraz wydłużony, sierpowato zagięty w dół dziób. Barwa upierzenia utrzymana jest w tonacjach szarości. Odróżnienie płci jest dość proste, pod warunkiem, że oba ptaki znajdują się blisko siebie i mamy możliwość ich porównania – samica jest nieco większa od samca, ma też znacznie dłuższy dziób. Kulika najczęściej widuje się, gdy dostojnie i powoli kroczy po łące, z uwagą wypatrując pożywienia. Jednak gdy zauważy smaczny kąsek, szybko do niego podbiega. Jego ofiarą padają głównie owady, ślimaki i dżdżownice, które zręcznie wybiera z ziemi za pomocą swojego długiego dzioba. Żerujący ptak jest cały czas bardzo czujny. Doskonale wie, w którym momencie trzeba zareagować i przegonić ewentualnego intruza. Wyróżnia się pod tym względem na tle żyjących tuż obok hałaśliwych i jakby nerwowych czajek (Vanellus vanellus) czy rycyków (Limosa limosa), robiących czasami wiele hałasu o nic. Zachowuje się jak prawdziwy władca łąk. Bardzo charakterystyczny jest też głos kulika (od niego pochodzi nazwa ptaka) – melodyjny i nieco melancholijny. Na nadnoteckich łąkach to jedna z oznak nadchodzącej wiosny.

Kuliki zasiedlają tereny otwarte, ekstensywnie użytkowane, położone głównie w rozległych dolinach rzecznych. Z zimowisk, znajdujących się na wybrzeżach Afryki i południowej Azji, powracają w marcu, najpóźniej na początku kwietnia. Zaraz po powrocie rozpoczynają się loty godowe, podczas których samiec oblatuje terytorium, głośnym śpiewem podkreślając swoją obecność. Gniazda zakładane są na wilgotnych łąkach z niską roślinnością. W kwietniu, do skąpo wysłanego zagłębienia w ziemi, kuliki składają najczęściej cztery (od trzech do pięciu) oliwkowozielone, nakrapiane jaja, które doskonale zlewają się z otoczeniem. Lęg jest więc trudny do wypatrzenia.

Kuliki wyprowadzają jeden lęg w roku. Wysiadywanie trwa około 30 dni, a na jajach siedzą na zmianę samiec i samica. Ptaki muszą być jednak bardzo czujne, gdyż każde zejście z gniazda grozi im utratą lęgu – wielokrotnie obserwowałem, jak błyskawicznie pojawiały się w takich momentach wygłodniałe kruki (Corvus corax) i wrony (Corvus cornix). W przypadku zagrożenia przyszli rodzice zazwyczaj przepędzają napastników. Niekiedy z odsieczą ruszają też inne gnieżdżące się w okolicy kuliki. Byłem też kiedyś świadkiem, gdy ptaki krukowate próbowały przepędzić wysiadującego kulika, pikując z dużej wysokości tuż nad jego głową. W ciągu godziny dochodziło średnio do kilku takich ataków! Jednak stoicki spokój, a w razie konieczności aktywna postawa obojga rodziców, pozwalały za każdym razem ustrzec przyszłe potomstwo przez zagładą.

Mimo wielu czyhających na niebie i ziemi zagrożeń, kulik jest gatunkiem długowiecznym. Niektóre ptaki potrafią dożyć nawet 30 lat, a stwierdzenia ponad 15-letnich kulików nie są niczym wyjątkowym. Pary są bardzo przywiązane do miejsc lęgowych i co roku na nie powracają. Dlatego, mimo dużej płochliwości i czujności ptaków, łatwo można je tam obserwować. Wystarczy np. zaparkować samochód na skraju łąki, by już po chwili kuliki przestały zwracać na niego uwagę i zaczęły zachowywać się naturalnie. Można się więc wygodnie rozsiąść w fotelu i do woli obserwować.

Młode kuliki nie przypominają zupełnie swoich rodziców. Pokryte są gęstym, brązowozielonkawym puszkiem, upstrzonym nieregularnymi ciemniejszymi plamami. Dziób mają prosty, niebieskoszary, i w tym samym kolorze nogi. W ciągu kilku dni po wylęgu opuszczają gniazdo i spacerują w jego okolicy. Dziób zakrzywia im się dopiero w wieku około 20 dni, a po sześciu tygodniach umieją już latać. Niewiele ptaków dożywa jednak tego momentu. Większość ginie już w pierwszych dniach życia, padając ofiarą np. lisów i jenotów. Drapieżnictwo jest dla nich największym zagrożeniem. Wiele młodych ginie także podczas wędrówek i na zimowiskach. Duże znaczenie dla ich przeżywalności mają również wczesne, majowe i czerwcowe, sianokosy – podczas spotkania z kosiarką kuliki nie mają żadnych szans. Na szczęście ten ostatni problem został tymczasowo ograniczony przez wprowadzenie odpowiednich terminów koszenia łąk (kulik wielki jest jednym z gatunków ptaków, kwalifikujących teren, na którym występuje, do dodatkowych dopłat).

Przyszłość kulika wielkiego nie wygląda jednak różowo. Jego lęgowiska rozmieszczone są w naszym kraju bardzo nierównomiernie, znajdują się przede wszystkim na wschodzie (głównie w dolinie Biebrzy) oraz w zachodniej jego części – w dolinie Noteci. Właśnie Noteć była najważniejszym lęgowiskiem tego ptaka jeszcze w latach 80. zeszłego wieku. Nie bez przyczyny kulik był jej herbowym ptakiem. Gniazdowało tu wtedy ponad 170 par (ponad połowa krajowej populacji). Sytuacja ta jednak diametralnie się zmieniła – obecnie na obszarze całej doliny Noteci występuje zaledwie około 30 par tego gatunku. I choć różne naukowe publikacje nadal szacują liczebność kulika w Polsce na 650–700 par, to biorąc pod uwagę własne obserwacje i dochodzące z wielu rejonów informacje o równie dotkliwym spadku, trzeba przyjąć, że w całym kraju gnieździ się ich zapewne o połowę mniej. Może się zdarzyć, że w ciągu kilkunastu najbliższych lat kulik zupełnie zniknie z naszego krajobrazu. Chciałbym jednak za 10–20 lat wybrać się wiosną na „kulikową łąkę” i móc nadal delektować się widokiem oraz śpiewem tych ptaków. Ale teraz wszystko w rękach przyrody!

Marek Maluśkiewicz
Ten adres pocztowy jest chroniony przed spamowaniem. Aby go zobaczyć, konieczne jest włączenie w przeglądarce obsługi JavaScript.
Nadnoteckie Koło PTOP „Salamandra”