O bogatych i ubogich

Wielu ludzi bardzo chętnie zimą dokarmia ptaki. Gdybyśmy ich zapytali, jakie gatunki przylatują do karmników, a zwłaszcza do powieszonych w nich kawałków słoniny, większość odpowie, że oczywiście sikorki. I mają rację, tylko że w Polsce możemy zaobserwować 7 gatunków sikor, a większość z nas potrafi wymienić tylko dwa – bogatkę i modraszkę.

Sikory to grupa niewielkich ptaków, w Polsce reprezentowanych przez 6 gatunków lęgowych oraz jednego zalatującego do nas tylko wyjątkowo. Gniazdujące w naszym kraju sikory należą do ptaków rozpowszechnionych i na ogół licznych lub bardzo licznych. Pierwotnie, jako typowe dziuplaki, związane były z lasami, obecnie niektóre gatunki licznie występują też w środowiskach zurbanizowanych.

Sikory należą do ptaków bardzo ruchliwych. W poszukiwaniu pokarmu, który latem składa się z owadów, ptaki te zaglądają w różnorodne zakamarki, często wisząc głową w dół. Bardzo pomocne są im przy tym nogi, które są znacznie silniejsze niż u innych ptaków tej samej wielkości. Zimą w dużej mierze sikory przestawiają się na pokarm roślinny, głównie nasiona roślin oleistych. W okresie tym chętnie odwiedzają też karmniki.

Najbardziej znanym i najpospolitszym gatunkiem należącym do rodziny sikor (Paridae) jest bogatka (Parus major). Areał lęgowy tego ptaka jest bardzo rozległy. Zamieszkuje on całą Europę (będąc tu jednym z najliczniejszych ptaków), północną Afrykę oraz Azję. Na wschodzie sięga do Japonii. W Polsce bogatka jest bardzo pospolita, między innymi dzięki małym wymaganiom środowiskowym. Optymalnym biotopem dla tego ptaka są stare nadrzeczne grądy i lasy łęgowe. W takich lasach, na każde 10 ha powierzchni, może gniazdować nawet do 10 par bogatek. W mniejszych zagęszczeniach występuje w lasach mieszanych, a najmniej liczna jest w suchych borach sosnowych. Gatunek ten powszechnie występuje też w środowiskach silniej przekształconych przez człowieka – w niewielkich zadrzewieniach śródpolnych, alejach, ogrodach, parkach, a nawet w gęstej zabudowie śródmiejskiej, ze znikomą liczbą drzew. W parkach, w których znajduje się duża liczba skrzynek lęgowych, jego zagęszczenie może nawet osiągać wartość 16 par/10 ha.

Jako miejsca lęgowe ptak ten wybiera różnorodne ukrycia. Może to być zarówno naturalna lub wykuta przez dzięcioła dziupla, jak i skrzynka lęgowa, szczelina w murze, otwór wentylacyjny w budynku, czy nawet skrzynka na listy lub pionowy słupek ogrodzenia. W tym ostatnim przypadku, gdy rura od ogrodzenia jest wysoka, bardzo często pisklęta nie są w stanie jej opuścić i giną z głodu. Miejsca takie warto więc tak zabezpieczyć, by uniemożliwić bogatkom założenie gniazda.

Bogatki (jak zresztą i pozostałe gatunki sikor) należą do bardzo plennych ptaków. Mogą one złożyć nawet 17 jaj oraz odbyć 2–3 lęgi w roku. Wynika to między innymi z ich bardzo dużej śmiertelności. Wiele gniazd niszczonych jest już na etapie wysiadywania jaj lub karmienia piskląt. W płytkich dziuplach bądź źle skonstruowanych skrzynkach lęgowych (ze zbyt nisko osadzonym otworem wlotowym) głównymi sprawcami zniszczeń wśród sikorzych lęgów są kuny leśne i... dzięcioły duże, które niejednokrotnie rozkuwają skrzynki i zjadają nieopierzone jeszcze pisklęta. Bardzo dużo młodych ptaków ginie w pierwszych dniach po opuszczeniu gniazda, kiedy nie potrafią jeszcze sprawnie latać i karmione są przez rodziców. Także surowe zimy zbierają wśród nich obfite żniwo. Sikory często też padają ofiarą ptaków drapieżnych, zwłaszcza krogulców – drapieżników wyspecjalizowanych w chwytaniu drobnych ptaków.

Ubarwienie jaj wszystkich gatunków naszych sikor jest bardzo charakterystyczne. Są one białe z gęstym rdzawym nakrapianiem, zwłaszcza na tępym biegunie. Wysiadywanie trwa dość krótko, bo około dwóch tygodni, a po kolejnych niecałych trzech tygodniach pisklęta opuszczają gniazdo.

Sikory w poszukiwaniu owadów (głównie gąsienic), którymi karmią pisklęta, nie oddalają się od gniazda na większą odległość – większość pokarmu zdobywają w promieniu 30–50 m. Wynika z tego pewna praktyczna wskazówka dla tych, którzy chcąc zachęcić te ptaki do gniazdowania w wybranym miejscu, wieszają dla nich skrzynki lęgowe. Otóż nie powinno się ich wieszać zbyt gęsto – minimalna odległość między nimi powinna wynosić 30 m, a najlepiej jeszcze więcej. W przeciwnym wypadku część budek pozostanie niezasiedlona, gdyż silniejsza para przegoni ze swojego terytorium słabszą. Inaczej jest w przypadku budek dla szpaków (Sturnus vulgaris), gdyż ptaki te w okresie lęgowym są bardziej towarzyskie, a pokarm zdobywają na terenach otwartych, położonych nawet w odległości 3 km od gniazda. Dla tych ptaków można więc wieszać budki znacznie bliżej siebie, nawet po dwie na jednym drzewie.

Bogatki należą do ptaków częściowo wędrownych. Te, które obserwujemy zimą przy karmnikach, często są ptakami, które przyleciały do nas z dość odległych miejsc, głównie krajów nadbałtyckich – Litwy, Łotwy i Estonii. Jednocześnie część naszych sikor wędruje na zachód do Niemiec lub na południe do Czech i Słowacji. Generalnie ptaki z zachodniej Polski oraz z miast są w znacznie większym stopniu osiadłe niż ich pobratymcy z rozległych lasów, zwłaszcza położonych na wschodzie kraju.

Nieco rzadsza od bogatki (choć lokalnie może być liczniejsza) jest modraszka (P. caeruleus). Oba gatunki zamieszkują podobne środowiska, lecz modraszka mniej chętnie wnika do centrów dużych miast. Jej areał lęgowy jest też znacznie mniejszy – ptaki te nie gniazdują na wschód od Uralu oraz w północnej Skandynawii. Nazwa tego ptaka pochodzi od błękitnoniebieskich piór w skrzydłach oraz na głowie, zwłaszcza u samców. Mimo że modraszka jest wyraźnie mniejsza od bogatki, to czasami możemy obserwować, jak przepędza swoją większą kuzynkę z karmnika czy nawet budki lęgowej.

Dwa opisane wyżej gatunki sikor to stali bywalcy karmników, nawet tych zlokalizowanych w centrach miast. Pozostali przedstawiciele tej rodziny są znacznie mniej związani z człowiekiem i rzadziej dają się namówić na przylot do przygotowanej przez nas słoniny czy nawet nasion słonecznika. No chyba że mieszkamy w lesie lub blisko niego.

Sikory ubogie (P. palustris), nazywane też szarytkami, związane są przede wszystkim z lasami łęgowymi i podmokłymi zaroślami nadrzecznymi. Są one znacznie rzadsze od bogatki czy modraszki i zazwyczaj w optymalnych biotopach osiągają zagęszczenie 1–3 par/10 ha powierzchni, choć zazwyczaj jest ono znacznie niższe. Nie są też tak towarzyskie jak ich kuzynki. Zimą nie tworzą zazwyczaj większych stad i rzadko koczują razem z innymi gatunkami sikor.

Szarytki gniazdo zakładają w różnego rodzaju zakamarkach. Zazwyczaj jest to dziupla lub skrzynka lęgowa. Czasami jednak to tylko wypróchniały pieniek po ściętym drzewie, a gniazdo może znajdować się pod powierzchnią ziemi. Gatunek ten składa mniej jaj – zwykle 6–9. Zazwyczaj w ciągu sezonu lęgowego wyprowadza też tylko jeden lęg. Jest z reguły osiadły i bardzo rzadko zdarza się, by podejmował dalekodystansowe wędrówki.

Czarnogłówka (P. montanus) stroni od człowieka i zazwyczaj gniazduje w lasach, zwłaszcza w nadrzecznych łęgach wierzbowych. Jest rzadsza od sikory ubogiej i jej zagęszczenie rzadko przekracza 1 parę/10 ha powierzchni. Sikora ta gniazduje głównie w dziuplach, a w razie konieczności potrafi sama wykuć ją w próchniejącym drewnie. Składa 7–8 jaj i także zazwyczaj wyprowadza tylko jeden lęg w roku. Podobnie do szarytki czarnogłówka jest gatunkiem z reguły osiadłym, choć w niektóre lata zdarzają się obfitsze naloty ptaków pochodzących z północnej i wschodniej Europy, zwłaszcza w strefie wybrzeża i na Mazurach.

Lasy iglaste, a przede wszystkim suche bory sosnowe, są ulubionym środowiskiem życia dwóch innych gatunków sikor – sosnówki (P. ater) i czubatki (P. cristatus). Z naszych lęgowych sikor te dwa gatunki obserwowane są chyba najrzadziej, mimo że nie należą do ptaków rzadkich. Wynika to z ich dość skrytego trybu życia i omijania osiedli ludzkich. W suchych drągowinach sosnowych często są to jedyne gniazdujące gatunki ptaków. Jednak i tu mają problemy ze znalezieniem miejsca do założenia gniazda. Jak wszystkie sikory, także i te dwa gatunki najchętniej gniazdują w dziuplach, których jednak brak niemal zupełnie w młodych drzewostanach. Dlatego często muszą zadowalać się mniej typowymi miejscami. Ich gniazda bywają ukryte w stosach gałęzi czy nawet starych gniazdach sójek lub wiewiórek.

Aby ułatwić sikorom możliwość zasiedlenia nowych, ubogich w drzewa dziuplaste terenów, można wieszać odpowiednio skonstruowane skrzynki lęgowe. Obecność tych ruchliwych i barwnych ptaków w pobliżu siedzib ludzkich, prócz względów czysto estetycznych, ma też znaczenie praktyczne, gdyż zjadają one ogromne ilości owadów.

Przemysław Wylegała