Wszędobylskie maleństwa

Kontakty człowieka z tymi zwierzętami są liczne i częste. Ze względu na ich rozmiary - na granicy widzialności ludzkiego oka - zwykle ich nie dostrzegamy i nie wiemy nic o ich różnorakich oddziaływaniach.

Roztocze (Acari) należą do typu stawonogów (Arthropoda) oraz gromady pajęczaków (Arachnida) i w systematyce mają rangę podgromady.

Pierwsze informacje o tej grupie zwierząt pochodzą z Egiptu. Już w XVI w. p.n.e. Linneusz, w dziesiątym wydaniu swojej „Systema naturae”, omawia około 30 gatunków roztoczy, grupując je w jednym rodzaju Acarus. Natomiast rozwój nauki o tych organizmach (akarologii) rozpoczął się dopiero w ubiegłym stuleciu. W stosunku do nauki o owadach (entomologii) jest ona opóźniona o około sto lat i jeszcze dziś znajduje się na etapie odkrywania i opisywania nowych gatunków.

Ocenia się, że na Ziemi żyje obecnie około miliona gatunków roztoczy. Oznacza to, że są drugą, po owadach, pod względem liczebności gatunków, grupą zwierząt na Ziemi.

Tymczasem nauce znanych jest do tej pory jedynie 40 tys. gatunków roztoczy. Słaba znajomość ich różnorodności wynika z faktu, iż jako zwierzęta bardzo małe były pomijane w badaniach.

W Polsce do II wojny światowej były opisane jedynie mechowce (Oribatida). Dopiero w latach pięćdziesiątych rozwinięto badania nad pasożytniczymi roztoczami zwierząt, nad roztoczami wodnymi, glebowymi i żyjącymi na roślinach oraz w produktach przechowalnianych. Do lepszego ich poznania przyczyniły się nowe metody badawcze, zwłaszcza elektronowy mikroskop skaningowy.

Zwierzęta te występują praktycznie wszędzie. Zamieszkują środowiska wodne i lądowe. Znajdowane są w morzach, jeziorach, glebie, na roślinach, zwierzętach i wewnątrz nich. W morzach występują nawet na głębokości 4 km, a w górach na wysokościach dochodzących nawet do 5 tys. metrów. Towarzyszą również człowiekowi, zarówno jako sprzymierzeńcy jak i wrogowie. Mają ogromne znaczenie w epidemiologii (pasożyty i przenosiciele chorób) oraz gospodarce (szkodniki roślin i produktów żywnościowych). Odgrywają pozytywną rolę w procesach glebotwórczych i używane są do walki biologicznej ze szkodnikami roślin uprawnych. Mogą być także wykorzystywane do oceny stanu środowiska, jako bioindykatory, czyli żywe wskaźniki zmian zachodzących w środowisku.

Odżywiają się prawie wszystkim do czego mogą dotrzeć. Polują więc na inne roztocze, skoczogonki i owady, wypijają soki roślinne np. przędziorki i szpeciele, krew zwierzęcą i ludzką np. kleszcze i obrzeżki, inne natomiast - mechowce - jedzą martwe resztki organiczne pozostające w glebie, oraz wszystko co znajdą w magazynach. Inne szkodniki magazynowe - m.in. rozkruszki, zanieczyszczają mąki, kasze, zioła, przyprawy, czekolady, a nawet… wino i piwo.

Z miejsca na miejsce roztocze często przenoszą się drogą forezji czyli wykorzystując owady, ptaki i ssaki jako środki transportu. Pasożytując na kręgowcach i bezkręgowcach pełnią rolę regulacyjną w ich populacjach. Przenoszą chorobotwórcze pierwotniaki, a także choroby wirusowe, riketsjowe czy bakteryjne. Niektóre gatunki są przyczyną zachorowań na kleszczowe zapalenie mózgu, boreliozę, gorączki plamiste. Roztocza kurzowe są jednym z głównych czynników powodujących alergie.

Całe ciało roztoczy może mierzyć od 80 mikronów do 3 cm (u niektórych kleszczy) i pokryte jest pancerzem, tarczkami lub też jest workowate (np. u „miękkoskórych” rozkruszków). Ich aparaty gębowe są różnie przystosowane do pobierania pokarmu i mogą być szczypcowate (u drapieżnych służą do chwytania zdobyczy), sztyletowate (do nakłuwania roślin i zwierząt ) lub haczykowate (czepne u kleszczy). Tak zwane nogogłaszczki, znajdujące się na głowie, są podobne do odnóży krocznych, ale mogą pełnić funkcje zmysłowe i chwytne.

Roztocze są rozdzielnopłciowe i z reguły zauważalny jest u nich dymorfizm płciowy, czyli można na podstawie wyglądu odróżnić samca od samicy. Zapłodnienie jest wewnętrzne. Są jajorodne, jajożyworodne lub żyworodne. Częsta jest również partenogeneza czyli rozmnażanie się samicy bez udziału samca. Roztocze żyją w zależności od gatunku od kilku tygodni do kilku lat (obrzeżki i kleszcze).

Najbardziej znane nam z autopsji roztocze, a dla człowieka bardzo niebezpieczne, to wspomniane wyżej kleszcze, o których postaram się napisać w następnym Biuletynie.

Alicja Jagielska-Pawłowska