Puchate wełnianki na bielawach

Na górskich „młakach” oraz na niżowych torfowiskach napotkać możemy w trakcie letnich wypraw interesującą roślinę. Wygląd jej łodygi i liści nasuwa skojarzenia z trawami, lecz na szczycie pędu powiewa biały „kłębuszek” włosków, przypominający z wyglądu ptasie piórko, które tylko przypadkiem tam się zaczepiło. Roślina ta - to wełnianka (Eriophorum sp.).

Wełnianka pospolita (Eriophorum vaginatum)
Fot. Piotr Skórnicki, I nagroda w FOTO-EKO 1996

Nie jest ona trawą. Należy do rodziny ciborowatych (Cyperaceae), zwanych dawniej także turzycowatymi. Od traw rośliny te odróżnić można przede wszystkim po tym, że ich łodyga jest pełna w środku (u traw natomiast - pusta), a jej przekrój ma kształt trójkąta.

Nadziemne łodygi wełnianek wyrastają z podziemnych kłączy. U ich podstawy rosną długie, wąskie liście. Wyższe liście są znacznie krótsze i jest ich niewiele. Na szczycie łodygi, w kącie najkrótszego liścia - tzw. podsadki - stoi jeden lub kilka kłosów zawierających kilkanaście do kilkudziesięciu kwiatów. Rośliny te kwitną - w zależności od gatunku - od marca do początków czerwca. Kwiaty są zapylane przez wiatr, dlatego nie są barwne. Nie muszą bowiem przywabiać do siebie owadów. Z tego też powodu roślina ta nie wytwarza nektaru. Płatki każdego kwiatu przekształciły się w wieniec krótkich szczecinek, pomiędzy którymi doskonale widoczne są trzy pręciki i słupek. Pręciki produkują duże ilości ziaren pyłku, które z łatwością porywane są przez podmuchy wiatru z nieosłoniętych niczym pylników. Wiatr przenosi je na znamiona słupków, które sterczą z kwiatów jak anteny, czekając na „powietrzną” przesyłkę.

Wełnianka wąskolistna. Biały puch na szczytach łodyg to nie kwiaty, lecz owoce.
Fot. Andrzej Kepel

Po zapyleniu roślina zaczyna wytwarzać owoce. Są to niewielkie (około 1 - 2 mm długości) orzeszki, z których każdy zawiera tylko jedno nasienie. Małe szczecinki, w które przekształcone były płatki kwiatów, zaczynają teraz rosnąć i wyrastają w długie na 1 - 2 cm włoski. Ich komórki - po dojrzeniu - wypełnione są powietrzem. Nadaje im to charakterystyczną, białą barwę. Powierzchnia włosków ma bardzo ładny, jedwabisty połysk. Włoski te to przystosowanie do rozsiewania owoców. Rolę odpowiedzialnego za to czynnika przejmuje znów… wiatr. Pod koniec lata puchate owocki wełnianek odrywane są przezeń od roślin, na których wyrosły, i unoszone w dal na dłuższą lub krótszą wędrówkę.

Puchu z wełnianek używano dawniej do wypełniania poduszek oraz próbowano z niego wyrabiać nici. Miał to być taki polski odpowiednik bawełny. Niestety, jako że włoski są kruche i łamliwe, wykonane z nich nici są bardzo nietrwałe. Zaniechano więc tych prób. Dziś rośliny te wykorzystywane są niekiedy na suche bukiety. Jednak uwaga! - można to robić tylko tam, gdzie wełnianki są pospolite. W Wielkopolsce wszystkie gatunki wełnianek są roślinami rzadko spotykanymi. Mimo że nie podlegają ochronie prawnej - lepiej ich nie zbierać. Moglibyśmy w ten sposób przyczynić się do wymarcia tych roślin w naszym regionie.

Torfowiska z wełniankami to często spotykany element krajobrazu polan górskich
Fot. Andrzej Kepel

W Polsce rosną cztery gatunki należące do tego rodzaju. Wełniankę wąskolistną (Eriophorum angustifolium) oraz wełniankę szerokolistną (Eriophorum latifolium) znaleźć możemy w szuwarach turzycowych na torfowiskach niskich. Różnią się od siebie szerokością liści. U pierwszej z nich mają one szerokość nie przekraczającą 4 mm, u drugiej zaś są szersze. Oba gatunki mają po kilka kłosów na szczycie łodygi. Na mszystych torfowiskach wysokich napotkać możemy wełniankę pochwowatą (Eriophorum vaginatum), która w odróżnieniu od poprzednich gatunków ma tylko jeden kłos na szczycie łodygi. Oprócz nich, w Polsce występuje jeszcze rzadka wełnianka delikatna (Eriophorum gracile).

Wszystkie gatunki wełnianek związane są z terenami otwartymi. Do swego rozwoju wymagają dużej ilości światła, nie napotkamy ich więc w lasach i zaroślach. Na mokrych, bagiennych łąkach wełnianki występują często w dużej liczbie. W trakcie ich owocowania, biały puch owoców nadaje takim miejscom wygląd widocznej z daleka białej plamy. Być może właśnie stąd wzięła się tradycyjna nazwa „bielawy”, jaką określa się takie zabagnione łąki na torfowiskach niskich oraz na wilgotnych górskich młakach. Na łąkach takich, poza wełniankami, występują przede wszystkim turzyce, a więc najbliżsi kuzyni wełnianek. Trawy natomiast odgrywają w nich mniejszą rolę.

Jeżeli w trakcie letnich wypraw zobaczycie na łące lub torfowisku białe owocostany wełnianki, zwróćcie uwagę także na jej otoczenie. Miejsca, które są „wybierane” przez te rośliny, to na ogół środowiska mało zmienione przez człowieka. Z całą pewnością w sąsiedztwie wełnianki napotkacie również inne interesujące gatunki roślin i zwierząt, których nie uda się już odnaleźć w miejscach bardziej przekształconych przez ludzką gospodarkę.

Magdalena Szczepanik-Janyszek