NIEzwykły mech

Torfowisko. Od czasu batalii o Dolinę Rospudy każdy, od przedszkolaka po seniora, choć raz musiał usłyszeć to słowo. Jednak jak wielu z nas wie, co się za nim kryje? Z reguły wiemy, że torfowiska to tereny podmokłe, stanowiące cenne siedlisko roślin i zwierząt. Potrafią nawet zatrzymać falę powodziową, a to już nie byle co. Ale dlaczego? Co w nich wyjątkowego? I wreszcie, czym różnią się torfowiska od innych mokradeł? Dlaczego nad pobliskim jeziorem rośnie najczęściej pospolita trzcina, a na torfowiskach rzadka malina moroszka i rosiczki? Dlaczego torfowiska są tak cenne i wyjątkowe? Ponieważ rośnie na nich niezwykły mech – mech torfowiec.

Torfowiska od setek lat znane są z torfu wykorzystywanego jako opał i budulec. W medycynie ludowej korzystano z jego właściwości przeciwreumatycznych, przeciwzapalnych i bakteriobójczych. Torf powstaje na terenach zabagnionych o niewielkiej dostępności tlenu. Jest to skała osadowa zbudowana z obumarłych, nierozłożonych szczątków roślinnych. To właśnie mchy z rodzaju Sphagnum stanowią główną roślinność torfotwórczą na torfowisku. Przyrost torfu jest bardzo powolny i wynosi około jednego milimetra rocznie. Oznacza to, że wykopując złoże z głębokości jednego metra, sięgamy aż tysiąca lat historii. I to dosłownie, bowiem torf jest nieocenionym źródłem wiedzy. W poszczególnych jego warstwach zapisane są dzieje ostatnich tysiącleci. Z uwagi na panujące na torfowisku warunki beztlenowe, w torfie zachowują się m. in. pyłki, nasiona, a nawet całe fragmenty roślin lub zwierząt. Analizując na ich podstawie skład gatunkowy poszczególnych epok, możemy prześledzić przebieg zmian klimatycznych w danym regionie i przekonać się, jak zmieniał się krajobraz na przestrzeni wieków. Warunki beztlenowe utrzymywane są w dużej mierze dzięki małej aktywności fotosyntetycznej mchów torfowców. Ograniczona jest ona do ich szczytowych odcinków sięgających dwóch–trzech centymetrów w głąb darni, a przy dużym zwarciu dywanu mszarnego niemal cała fotosynteza zachodzi wyłącznie w główkach mchu.

Roślinność torfowisk, zwłaszcza wysokich, jest specyficzna tylko dla tego typu ekosystemów. Wynika to przede wszystkim z silnie kwasowego odczynu podłoża, spowodowanego zdolnością mchów torfowców do wymiany jonów. Pobierają one ze środowiska dodatnie jony różnych pierwiastków, a w zamian oddają ujemne jony wodorowe, które powodują spadek pH. W związku z tym na torfowisku wysokim mogą rozwijać się wyłącznie rośliny, które preferują lub przynajmniej znoszą tak niekorzystne warunki. Należą do nich m.in. owadożerna rosiczka okrągłolistna (Drosera rotundiflora), wełnianka pochwowata (Eriophorum vaginatum), żurawina błotna (Oxycoccus palustris) i wykorzystywane w medycynie ludowej bagno zwyczajne (Ledum palustre).

Funkcjonowanie torfowiska zależy przede wszystkim od zachowania odpowiedniego poziomu stagnującej wody i wilgotności podłoża. Podczas długotrwałych upałów inne typy mokradeł, zwłaszcza te zasilane wodami opadowymi, mogą czasowo wysychać. Ale nie torfowiska. I znowu na pochwałę zasługują tu mchy torfowce. Mają one niebywałą zdolność gromadzenia wody. Mistrzem chłonności jest torfowiec magellański (Sphagnum magellanicum), który w specjalnych martwych komórkach wodonośnych może zmagazynować ilość wody przekraczającą aż 21-krotnie jego własną masę. Z tego powodu na torfowisku zajmuje on najwyżej położone, a tym samym najbardziej narażone na wysychanie stanowiska (szczyty kęp), natomiast pozostałe gatunki torfowców rosną tym niżej, im mniejsze są ich możliwości gromadzenia wody. Na uwagę zasługuje również współpraca pomiędzy różnymi gatunkami torfowców. Osobniki porastające wilgotne dolinki mszarne przekazują wodę tym, które występują wyżej, a te z kolei transportują ją aż do samego wierzchołka kępy. Dzięki temu torfowiska mogą wypiętrzać się wysoko ponad poziom lustra wody, tworząc tym samym malowniczą mozaikę roślinności oraz krajobrazu.

Torfowce nie tylko pełnią rolę sieci wodociągowej dla innych roślin, ale też chronią całe siedlisko przed parowaniem. Przede wszystkim rosną w bardzo dużym zwarciu, co fizycznie utrudnia wodzie przebicie się przez dywan mszarny. W sytuacji bardzo silnego nasłonecznienia, mchy Sphagnum zmieniają barwę z purpurowej lub zielonej na białą. Powoduje to odbijanie padających na torfowisko promieni słonecznych, a tym samym zabezpiecza je przed przegrzaniem, a wodę przed parowaniem. Takie sprytne to mchy.

Zdolność gromadzenia wody przydatna jest nie tylko podczas suszy. Nieoceniona jest zdolność retencyjna mchów Sphagnum, dzięki której torfowiska stanowią doskonały bufor dla wód roztopowych i opadowych, co z kolei zapobiega powodziom lub minimalizuje ich skutki. Trzydziestoprocentowy udział zwartych kompleksów torfowisk w zlewni rzeki może zredukować falę powodziową nawet o osiemdziesiąt procent. Doskonale widoczne jest to co kilka lat, kiedy Wisła i Odra regularnie wylewają na swych uregulowanych, obwałowanych i otoczonych zabudową odcinkach, podczas gdy na wschodzie kraju, rzeki bez większych anomalii płyną w swych w miarę naturalnych, często otoczonych torfowiskami korytach.

Jak widać, mchy torfowce mają nie tylko ogromną wartość przyrodniczą, ale również praktyczną i użytkową. Ba! Mogą ocalić niejeden majątek, a nawet życie. Kto by się tego spodziewał po małym niepozornym mchu? Jego niezwykłe właściwości zostały docenione, a wszystkie gatunki należące do rodzaju Sphagnum objęte ochroną. Chronione są często również całe ekosystemy torfowiskowe lub ich fragmenty, włączane w granice parków narodowych (np. torfowiska biebrzańskie), rezerwatów przyrody, użytków ekologicznych czy sieci obszarów Natura 2000. Niestety nie wszyscy dostrzegają ich rolę, dlatego torfowiska nieustannie są eksploatowane i odwadniane. Niewielkie śródleśne i śródpolne kompleksy zarastają i tracą swoje cenne właściwości. Odwodnione przez człowieka torfowiska łatwo ulegają pożarom. Ogień trawi je od środka długo i powoli. W wielu przypadkach nie sposób znaleźć zarzewia ognia, dlatego z reguły tylko ulewne deszcze są w stanie zatrzymać żywioł. Torfowiska zajmują zaledwie 4% powierzchni naszego kraju. To niewiele. Biorąc pod uwagę ich ogromne znaczenie dla przyrody i człowieka, warto objąć ten skrawek naszej ziemi szczególną opieką.

Karolina Jamska
Ten adres pocztowy jest chroniony przed spamowaniem. Aby go zobaczyć, konieczne jest włączenie w przeglądarce obsługi JavaScript.