Upadła dynastia

Widłaki, to jedna z gałęzi potężnej niegdyś dynastii widłakowców (Lycophytina), które w erze paleozoicznej tworzyły rozległe lasy na terenach zalewowych, prawdopodobnie w rozległych deltach rzek. Wymiary ówczesnych lepidodendronów (= łuskodrzewów) i sygilarii zwanych drzewami pieczęciowymi – były imponujące. Rośliny te osiągały wysokość ponad trzydziestu metrów i średnice łodyg u nasady ponad dwa metry. Z ich obumarłych szczątków powstały złoża węgla kamiennego w Europie i Ameryce Północnej. Współcześnie rodzaj widłak (Lycopodium) obejmuje około 400 gatunków, z czego siedem rośnie na terenie Polski.

Widłak jałowcowaty pokrojem przypomina miniaturowe jałowce. Na szczytach pędów widoczne są charakterystyczne kłosy zarodnionośne.
Fot. Adriana Bogdanowska

Wszystkie krajowe gatunki należą do widłaków jednakozarodnikowych, co oznacza, że wytwarzane zarodniki są jednakowe i wyrastają z nich przedrośla* obupłciowe. Ich przeciwieństwem są widłaki różnozarodnikowe, u których z mniejszych zarodników wyrastają przedrośla męskie, a z większych – żeńskie. Pokoleniem dominującym u widłaków jest sporofit, a gametofit jest mały i niepozorny. Charakterystyczną cechą widłaków jest sposób umieszczenia zarodni. Osadzone są one na górnej powierzchni liści, które nazywane są wówczas liśćmi zarodnionośnymi (sporofile). Tworzą one u wielu gatunków skupienia zwane, ze względu na wygląd, kłosami zarodnionośnymi. Liście asymilacyjne są drobne, mają niepodzieloną blaszkę i jedną lub dwie nierozgałęziające się wiązki przewodzące. Wszystkie krajowe gatunki widłaków są niewielkich rozmiarów, a ich liście są zimozielone.

Jednym z najczęściej spotykanych i rozpowszechnionych w Polsce jest widłak goździsty (Lycopodium clavatum), zwany również babimorem. Jest to roślina o płożącym się, silnie rozwidlonym i obficie ulistnionym pędzie. Końcówki liści zaopatrzone są w długie, białe włoski. Zwykle dwa kłosy zarodnionośne umieszczone są na długich szypułkach, ponad zielonym, ulistnionym pędem. Gatunek ten rośnie w suchych i świeżych borach sosnowych oraz w obrębie wrzosowisk. W górach osiąga piętro kosówki. Równie częsty jest widłak jałowcowaty (Lycopdium annotinum). Spotka się go na obrzeżach borów bagiennych, w sosnowych borach trzęślicowych, kwaśnych buczynach, wilgotnych borach mieszanych oraz borach świerkowych północno-wschodniej Polski i regla górnego. Szczególnie licznie rośnie w świerczynie na torfie. Pędy są płożące z licznymi, prosto wzniesionymi ku górze gałązkami, które obficie porastają ostro zakończone listki. Pokrojowo roślina przypomina miniaturowe jałowce. Kłosy zarodnionośne umieszczone są pojedynczo bezpośrednio na szczycie ulistnionych gałązek. Kolejny gatunek, widłak wroniec (Huperzia selago), jest szeroko rozpowszechniony w górach, aż po piętro alpejskie. Na niżu jego stanowiska są rozproszone. Gatunek preferuje podłoże wilgotne i dobrze przewietrzane. Charakterystyczne u wrońca jest bardzo gęste, ciemnozielone, ząbkowane ulistnienie oraz brak pędu zarodnionośnego. Zarodnie umieszczone są w kątach liści, wyłącznie na młodych pędach.

Widłaczek torfowy jest najmniejszy z krajowych widłaków
Fot. Renata i Marek Kosińscy

Osobliwy pod wieloma względami jest widłaczek torfowy, zwany też widłakiem torfowym (Lycopodiella inundata / Lycopdium inundatum). Ta niewielka pod względem rozmiarów roślina (pędy dorastają do kilku-kilkunastu cm) rośnie w skrajnie niesprzyjających warunkach. Spotkać ją można na silnie kwaśnym podłożu torfowym lub na wilgotnej glebie mineralnej w obrębie piaskowni i glinianek.

Wśród krajowych gatunków widłaków występuje tzw. grupa widłaków spłaszczonych (Diphasiastrum spp.), którą tworzą trzy podobne do siebie gatunki: widłak spłaszczony (Diphasium complanatum), widłak cyprysowaty (D. tristachyum) i widłak Zeillera (D. zeilleri). Pędy tych roślin są wzniesione, zaś gałązki spłaszczone i pokryte łuskowatym ulistnieniem. Na pierwszy rzut oka rośliny te wydają się pozbawione liści. Na wzniesionych szypułkach występuje zwykle kilka kłosów zarodnionośnych. Widłaki te rosną w suchych i świeżych borach sosnowych, unikając runa, w którym znaczny udział mają trawy.

Widłak goździsty jest najpospolitszym przedstawicielem widłaków w Polsce
Fot. Renata i Marek Kosińscy

Zarodniki widłaków zawierają dużo łatwopalnego olejku eterycznego. Właściwości te dawniej wykorzystywano do czyszczenia kominów z sadzy oraz w pirotechnice. Obecnie zarodniki po wysuszeniu stosowane są jako zasypki i pudry dla niemowląt. Wytwarza się z nich również otoczkę w produkcji pigułek. Ponadto wykorzystuje się je w daktyloskopii i w odlewnictwie metalowym, gdzie wysypuje się nimi formy odlewnicze (m.in. dzwonów). W medycynie ludowej zarodniki stosowano jako środek przeciw wszom oraz środek leczący rany.

Widłaki, ze względu na urodę oraz zimozielone liście, w wielu regionach kraju w okresie wielkanocnym wykorzystywane są jako ozdoby i dekoracje. Tradycja ta narusza obowiązujące przepisy prawne, gdyż wszystkie gatunki widłaków występujące w Polsce są prawnie chronione. W Myszyńcu na Kurpiach udało się przeciwdziałać temu procederowi w bardzo prosty sposób. W konkursach na najpiękniejszą palmę wielkanocną, dyskwalifikowane są te, które w swojej konstrukcji zawierają pędy widłaków.

Michał Falkowski
Ten adres pocztowy jest chroniony przed spamowaniem. Aby go zobaczyć, konieczne jest włączenie w przeglądarce obsługi JavaScript.
Zakład Botaniki
Uniwersytet Przyrodniczo-Humanistyczny w Siedlcach

Ten artykuł został dofinansowany ze środków Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej