Storczyki - roślinni arystokraci

W naszym kraju rośnie dziko około dwóch tysięcy gatunków roślin, które botanicy zaliczają do blisko dwustu różnych rodzin. Najbardziej chyba niezwykłą grupą wśród nich są storczyki, czyli - mówiąc naukowo - przedstawiciele rodziny storczykowatych (Orchidaceae).

Łacińska nazwa rodziny kojarzy się ze słowem „orchidee”, którym określa się egzotyczne gatunki z tej rodziny, najczęściej o bardzo okazałych, niezwykle barwnych i pachnących kwiatach. W epoce wielkich odkryć geograficznych i eksploracji tropikalnych lądów, fascynowały ich odkrywców niespotykanym kształtami i barwami. Niektóre z nich mają kwiaty wytwornie eleganckie, inne zaś pysznią się papuzimi barwami i krzykliwymi kolorami. Niektóre oszałamiają silnym odorem, zaś u innych woń kwiatów wygrywa konkurencję z perfumami najdroższych firm kosmetycznych. Istnieją również gatunki o kwiatach niemal całkowicie bezwonnych.

Ze względu na ich niezwykłą urodę, rośliny te przywożone były do Europy, początkowo jako podarunki dla władców i fundatorów wypraw. Po pewnym czasie, gdy na nowo odkrytych kontynentach powstały europejskie kolonie, oprócz cennych kruszców i surowców przywożono stamtąd interesujące gatunki roślin i zwierząt. Egzotyczna przyroda interesowała wielu ludzi, a jednym ze sposobów podziwiania jej tworów było tworzenie kolekcji żywych roślin i zwierząt. Hodowano więc egzotyczne ptaki, ryby i rośliny, wciąż poszukując nowych, nieznanych jeszcze w Europie gatunków i odmian. Organizowano nawet - specjalnie w tym celu - wyprawy poszukiwawcze, których zdobycze sprzedawane były kolekcjonerom.

Bardzo piękne, a przy tym niezwykle trudne w hodowli orchidee, cenione były wówczas niemal na wagę złota. Nie dziwi to, jeśli zważymy, że samo odnalezienie pięknych roślin w ich naturalnym środowisku - na przykład w tropikalnych lasach Ameryki Południowej czy Afryki - wiązało się z wieloma trudami. Ponadto, aby odnaleziona roślina mogła później ozdabiać europejską szklarnię, należało przewieźć ją przez ocean żywą! Z tajemniczych bowiem - dla ludzi owych czasów - przyczyn, nie udawało się rozmnażanie tych roślin z nasion. Nic więc dziwnego, że okazy najrzadziej spotykanych gatunków osiągały w owym czasie zawrotne ceny na giełdach kolekcjonerskich.

Storczyki fascynują nie tylko kolekcjonerów. Również dla botanika stanowią one bardzo interesującą grupę roślin. W toku długotrwałej ewolucji wykształciły bowiem wiele bardzo „wymyślnych” przystosowań, umożliwiających zapylanie kwiatów przez owady.

Kwiaty storczyków mają bardzo różne kształty, zawsze jednak składają się z sześciu płatków, ustawionych w dwóch okółkach, po trzy płatki w każdym.

Jeden z płatków przekształcony jest w tzw. „warżkę”, która u większości gatunków jest bardzo barwna. Często jest wysunięta do przodu w stosunku do całego kwiatu - służy wtedy odwiedzającym kwiat owadom jako miejsce do lądowania. We wnętrzu kwiatu, oprócz słupka, znajdują się tylko dwa pręciki, przy czym często jeden z nich jest bezpłodny. Co charakterystyczne dla storczyków - pręciki zrośnięte są ze słupkiem w tzw. prętosłup. Pyłek sklejony jest na szczycie pręcika w jeden pakiecik, który umieszczony jest tak, aby przykleił się do głowy lub tułowia odwiedzającego kwiat owada. Pakiecik pyłku przenoszony jest przez nieświadomego niczego insekta na następny kwiat, gdzie przykleja się z kolei do znamienia słupka. U tych gatunków, których kwiaty są najbardziej „zaawansowane konstrukcyjnie”, istnieją w ich wnętrzu dodatkowe urządzenia, które dopuszczają do wnętrza kwiatu tylko owady o odpowiednich rozmiarach. Odpowiednich, to znaczy na tyle dużych, aby musiały dotknąć czekającego na nie pakiecika pyłku, a w następnym kwiecie - znamienia słupka.

Owady odwiedzające te precyzyjne pułapki wabione są do ich wnętrza zapachem kwiatów, ich barwą, oraz oczekującym we wnętrzu kwiatu pokarmem - nektarem. Istnieją jednak gatunki storczyków, wabiące owady... innymi owadami. W rzeczywistości przynętą są części kwiatu ukształtowane tak, że do złudzenia przypominają samice niektórych gatunków pszczół, trzmieli czy much. Storczyki zapylane są przez samce tych owadów, które siadają na kwiatach, próbując odbyć akt kopulacji i przedłużyć trwanie własnego gatunku. Jednak dzięki „oszustwu” storczyka, akt ten służy tym razem nie owadom, lecz roślinie.

Oprócz dzięsiątków rozwiązań podobnych do opisanych powyżej, storczyki zaskakują również innymi cechami swej biologii. Każdy kwiat produkuje dziesiątki tysięcy nasion, które mają mikroskopijne rozmiary i są bardzo lekkie. Pozwala to na rozsiewanie ich przez wiatr. Małe wymiary możliwe są dzięki temu, że - inaczej niż u większości roślin - nasiona storczyków niemal nie zawierają zapasowych substancji odżywczych. Jak jednak radzi sobie bez nich, tuż po wykiełkowaniu, młoda roślinka? Okazuje się, że wymaga ona do swego rozwoju towarzystwa pewnych gatunków grzybów, które oplatając korzenie siewki, dostarczają jej substancji odżywczych, dopóki nie rozwinie się ona na tyle, aby móc żywić się samodzielnie. To właśnie z tego powodu nie udawały się pierwsze próby hodowania storczyków z nasion. Do dziś zresztą rozmnażanie ich tą drogą jest trudne, a ozdobne orchidee, które spotkać można w kwiaciarniach, rozmnaża się najczęściej tzw. metodą in vitro, bez pośrednictwa nasion.

Storczyki są jedną z najliczniejszych rodzin we florze naszej planety. Liczbę ich gatunków ocenia się bowiem na około 20 000! Występują we wszystkich niemal klimatach i środowiskach, od tropikalnych lasów deszczowych do okołobiegunowej tundry. Najwięcej gatunków, i to tych najbardziej okazałych, spotykamy w tropikach, jednak i w naszym kraju występuje ich wiele. Tuż po wojnie na terenie Polski zanotowano 49 gatunków tych roślin. Niestety, wyniki dzisiejszych badań wskazują na to, że wiele z nich uznać można za wymałe. Ze względu na ich rzadkość, wszystkie polskie storczyki podlegają ochronie. Są wśród nich rośliny o bardzo okazałych kwiatach - jak na przykład obuwik pospolity (Cypripedium calceolus), czy gatunki z rodzaju buławnik (Cephalantera), jednak większość z nich ma kwiaty niewielkie. Wystarczy je jednak obejrzeć z bliska, by okazały się równie piękne, jak ich więksi kuzyni z tropików.

Magdalena Szczepanik-Janyszek
Sławomir Janyszek