Sprzyjaj nietoperzom!

Słowo „nietoperze” wywołuje najczęściej nieprzyjemne skojarzenia. Istnieje w naszej cywilizacji wiele całkowicie niezgodnych z prawdą przesądów, związanych z tymi zwierzętami. Ludzie wierzą, że nietoperze wplątują się we włosy i przynoszą nieszczęście. Tymczasem nie tylko nie zagrażają one człowiekowi, lecz wspomagają nas w walce ze szkodnikami.

Skąd bierze się obawa przed nietoperzami? Przyczyny upatrywać należy chyba w ich nocnym, skrytym trybie życia. Nie bez winy pozostaje prawdopodobnie również popularyzowanie wizerunków żyjących w Ameryce Południowej wampirów. Te, odżywiające się krwią innych stałocieplnych kręgowców (w tym bydła domowego) nietoperze, wyglądają rzeczywiście diabolicznie. Jeśli jednak przyjrzymy się z bliska naszym europejskim gatunkom, okazuje się, że są to naprawdę miłe, puszyste i budzące sympatię stworzenia o niezwykle interesującej biologii i zwyczajach.

Jakkolwiek często są one nazywane „latającymi myszami”, w rzeczywistości nie mają nic wspólnego z gryzoniami. Należą do osobnego rzędu, który po łacinie nazywamy Chiroptera. Do tej pory poznano około 1000 gatunków nietoperzy. Podzielić je można na dwie, wyraźnie różniące się między sobą grupy (podrzędy): Microchiroptera, do których zaliczane są wszystkie nasze krajowe gatunki, oraz występujące w cieplejszym klimacie, roślinożerne Megachiroptera.

Nietoperze zamieszkują prawie całą kulę ziemską, z wyjątkiem obszarów podbiegunowych i najwyższych partii gór.

Wielość form nietoperzy przypomina różnorodność panującą wśród ptaków. Podczas gdy najmniejsze gatunki o masie ciała 1,5 g porównać można z kolibrami, inne, ważące ponad tysiąc razy więcej, osiągają tę samą rozpiętość skrzydeł co orły przednie - 2 m! Dla uspokojenia dodajmy, że rozpiętość skrzydeł największego z występujących w Polsce nietoperzy - borowca wielkiego, wynosi niewiele ponad 40 cm.

Zróżnicowane są również sposoby odżywiania się nietoperzy. Pokarm większości z nich stanowią owady (wśród nich wiele szkodników upraw), które latając o zmierzchu i nocą, nie mogą być tępione przez śpiące wtedy ptaki. Dzięki temu nietoperze odgrywają ogromną rolę w zachowaniu równowagi w przyrodzie. Jeden nietoperz potrafi zjeść w ciągu nocy 3000 komarów! Występujące w cieplejszej strefie klimatycznej liścionosy polują także na niewielkie kręgowce. żyjące w strefie tropikalnej i subtropikalnej nietoperze tworzące grupę Megachiroptera mają nieco inne menu. W jego skład wchodzą bowiem głównie owoce i kwiaty. Zjadając owoce zwierzęta te wspomagają rozsiewanie nasion, odżywiając się zaś nektarem i pyłkiem biorą udział w zapylaniu. Z podanych powodów obecność nietoperzy jest nieodzowna do istnienia ponad 300 gatunków roślin tropikalnych, w tym wielu o ogromnym znaczeniu gospodarczym.

Powszechnie znana jest zdolność nietoperzy do bezkolizyjnego poruszania się i polowania w całkowitej ciemności dzięki zastosowaniu echolokacji. Zawdzięczają to niezwykle złożonemu i precyzyjnemu organowi słuchu. Zwierzęta te wysyłając podczas lotu ultradźwięki oraz analizując powracające do nich echo, doskonale „widzą” nawet przedmioty o rozmiarach równych grubości włosa.
> Nie wszystkie jednak nietoperze posługują się echolokacją. Wspomniane Megachiroptera posiadają, podobnie jak ptaki, doskonale rozwinięty zmysł wzroku.

W strefie klimatu umiarkowanego, wraz z nadejściem jesienno-zimowych chłodów zaczyna brakować pokarmu dla nietoperzy. Rozwinęły one jednak zdolność przetrwania tej niekorzystnej dla nich pory. Późnym latem gromadzą w swoim ciele duże zapasy tłuszczu, które mają im wystarczyć na całą zimę. Następnie szukają odpowiednich kryjówek. Dla wielu gatunków są to jaskinie, sztolnie, piwnice lub stare fortyfikacje. Występująca w tych miejscach duża wilgotność chroni nietoperze przed wyschnięciem, a niska temperatura sprzyja hibernacji, popularnie zwanej snem zimowym. Charakteryzuje się on spadkiem ciepłoty ciała do temperatury otoczenia, zmniejszeniem częstotliwości oddechów i spowolnioną akcją serca. Ogranicza to do minimum straty energii. Nie należy niepokoić śpiących zimą nietoperzy! Każde przebudzenie wiąże się bowiem z niepotrzebnym zużyciem zapasów tłuszczu, co zmniejsza znacznie szanse przeżycia tych zwierząt.

W Polsce żyje 21 gatunków nietoperzy. Wszystkie podlegają ochronie! Reprezentują dwie rodziny: podkowcowate (Rhinolophidae) i mroczkowate (Vespertilionidae). Do podkowcowatych zaliczamy w naszym kraju tylko dwa gatunki. Są to - podkowiec mały (Rhinolophus hipposideros) i bardzo rzadki podkowiec duży (Rhinolophus ferrumequinum). Nazwa wzięła się stąd, iż przedstawiciele tej rodziny posiadają dookoła nozdrzy narośl skórną w kształcie podkowy. W czasie snu podkowce w charakterystyczny sposób owijają się skrzydłami. Pozostałych dziewiętnaście gatunków należy do rodziny mroczkowatych. Do najczęściej spotykanych należą: karlik malutki (Pipstrellus pipistrellus), nocek rudy (Myotis daubentoni), mroczek późny (Eptesicus serotinus), borowiec wielki (Nyctalus noctula), gacek brunatny (Plecotus auritus).

W Polsce, podobnie jak na całym świecie, liczba nietoperzy maleje. Przyczynia się do tego m.in. likwidowanie ich letnich kryjówek (np. wycinanie dziuplastych drzew) oraz stosowanie pestycydów. Te zabójcze związki przedostają się do organizmów nietoperzy wraz ze zjadanymi przez nie, zatrutymi owadami. Toksyny odkładają się w tkance tłuszczowej i dopiero po pewnym czasie powodują śmierć zwierzęcia. Istotnym czynnikiem, przyczyniającym się do bezpowrotnego ginięcia niektórych gatunków nietoperzy, jest negatywne nastawienie społeczeństwa. Częste są przypadki, że owe „latające myszy” zabijane są przez ludzi nieświadomych roli, jaką pełnią te ssaki w przyrodzie.

Pamiętajmy - nietoperze to niezwykle pożyteczne zwierzęta, skuteczni sprzymierzeńcy człowieka w walce z dokuczliwymi komarami i innymi szkodliwymi owadami.
Na zachodzie od dawna już prężnie rozwija się społeczny „ruch nietoperzowy”, dążący do lepszego poznania i ochrony tych tajemniczych sąsiadów człowieka. Również w Polsce od kilku lat wzrasta zainteresowanie tymi zwierzętami. Powstało już parę organizacji, które poprzez propagowanie wiedzy, ochronę miejsc zimowania, budowę specjalnych letnich kryjówek i inne działania, starają się ratować nietoperze. Jedną z nich jest Polskie Towarzystwo Ochrony Przyrody „Salamandra”.

Pamiętaj! Nietoperze potrzebują przyjaciół!

Ewa Olejnik
Andrzej Kepel