Rezerwat „Meteoryt Morasko” - perła Europy

Okolice Poznania obfitują w tereny o wysokich walorach przyrodniczych. Jednak zdecydowanie najciekawszy i najcenniejszy obiekt spotykamy w obrębie miasta! Jest to zespół kraterów powstałych w wyniku upadku meteorytu, znajdujący się na stoku Góry Moraskiej. Wzgórze o tej nazwie stanowi kulminację ciągnącego się na północ od Poznania wału moreny czołowej utworzonej pod koniec ostatniego zlodowacenia. Jest to najwyższe wzniesienie w województwie (wysokość - 154 m n.p.m.).

Grupa siedmiu kraterów położona jest na południowym stoku tego wzgórza, około 0,5 km na zachód od wsi Morasko. Teren ten, o powierzchni ok. 55 hektarów, uznano w 1976 roku za rezerwat przyrody. Kratery owe powstały w wyniku uderzenia w ziemię odłamków dużego meteorytu żelaznego (tzw. syderytu), należącego prawdopodobnie do roju Perseidów, z którym Ziemia spotyka się w połowie sierpnia każdego roku. W połowie sierpnia więc, pomiędzy 4000 a 3000 r.p.n.e., nadleciała z północnego wschodu nad Europę duża bryła żelaza. Poruszała się ona początkowo z prędkością ok. 20 km/s.

Po wejściu w gęste warstwy atmosfery ta ogromna prędkość zmniejszała się w wyniku tarcia o powietrze. To z kolei spowodowało bardzo silne nagrzewanie się meteorytu. W efekcie rozpadł się on na wiele odłamków. Ponad 95% początkowej masy meteorytu, która wynosiła ok. 4500 ton roztopiło się bądź wyparowało w trakcie lotu, tworząc pył meteorowy. Masę odłamków, które dotarły do powierzchni Ziemi w rejonie dzisiejszego Moraska, szacuje się na „zaledwie” 80 - 200 ton. Mniejsze z nich, upadając, wybiły niezbyt duże zagłębienia, otoczone niewysokimi wałami wyrzuconego gruntu. Jednak największa bryła uderzając w ziemię i gwałtownie hamując, w wyniku błyskawicznej zamiany energii kinetycznej na cieplną wyparowała w ułamku sekundy. Ogromny wybuch, którego energię szacuje się na około 0,2 kilotony trotylu, spowodował powstanie wielkiego krateru o 100 metrowej średnicy. Otaczający go, amfiteatralnie ukształtowany wał wyrzuconej ziemi, dochodzi do 8 m wysokości.

Opisane kratery nie są jedynymi pozostałościami kosmicznej katastrofy. Na terenie rezerwatu i w jego sąsiedztwie, odnaleziono również kilka odłamków meteorytu (pierwszy - w 1914 r.). Istnieje wciąż szansa znalezienia następnych jego fragmentów. Dokładne badania gruntu, prowadzone przez astronomów z UAM, pozwoliły również na wykrycie podwyższonych ilości pyłu meteorowego w glebie. Znaleziska te potwierdziły hipotezę o meteorytowym pochodzeniu kraterów moraskich.

W dyskusję i poszukiwanie argumentów na korzyść zarówno hipotezy meteorytowej jak i przeciwstawnej - wytopiskowej genezy tych zagłębień - zaangażowani byli liczni badacze polscy i zagraniczni. Wykonano pierwsze w świecie badania ilości pyłu meteorowego w pobliżu kraterów.

Pośród nielicznych znanych na terenie Europy śladów upadków meteorytów, grupa moraska wyróżnia się liczbą i wielkością kraterów. Poza omawianym istnieją jeszcze dwa podobne skupiska (w Estonii i we Francji - powstałe prawdopodobnie jednocześnie z moraskimi w wyniku tzw. łańcuszkowego upadku kilku meteorytów), oraz niewielka liczba pojedynczych kraterów. Również szacowana łączna masa meteorytu „Morasko” stawia go w rzędzie największych znanych tego typu obiektów.

Typowa dla moreny czołowej urozmaicona rzeźba terenu oraz kształt i wzajemne położenie kraterów sprawiają, że teren rezerwatu - poza jego ogromną wartością naukową - posiada również wyjątkowy, oddziałujący na wyobraźnię charakter.

Oprócz owych walorów „kosmicznych” i krajobrazowych, jest to także zabytek przyrodniczy wysokiej klasy. Większość kraterów położona jest w niegdyś typowym dla Wielkopolski a obecnie coraz rzadziej spotykanym lesie dębowo - grabowym, zwanym grądem (Galio silvatici - Carpinetum) z bardzo dobrze zachowaną florą roślin tworzących barwne aspekty w trakcie wiosennego kwitnienia. Występują tu także interesujące fragmenty łęgu wiązowo - jesionowego (Ficario - Ulmetum campestris) oraz dąbrowy świetlistej, boru i olsu. W runie spotkać możemy wiele rzadkich i chronionych roślin takich jak lilia złotogłów (Lilium martagon), kopytnik pospolity (Asarum europaeum) itp. W zbiornikach wodnych rośnie bardzo rzadki w Wielkopolsce rogatek krótkoszyjkowy (Ceratophyllum submersum). Na terenie rezerwatu żyje także wiele gatunków zwierząt. Oprócz ogromnego bogactwa świata bezkręgowców, na uwagę zasługują gniazdujące tu liczne gatunki ptaków (np. dzięcioł czarny - Dryocopus martius czy lelek kozodój (Caprimulgus europaeus), a spośród ssaków borsuk (Meles meles).

Ten cenny obiekt narażony jest jednak na coraz bardziej nasilającą się presję człowieka. Zagrożenie dla rezerwatu stanowi między innymi nie kontrolowana turystyka (np. stoki kraterów niszczone są przez użytkowników rowerów górskich poruszających się poza oznakowanym szlakiem). Inne niebezpieczeństwa związane są z rozwojem Poznania w kierunku północnym. W pobliżu rezerwatu zlokalizowane jest ogromne i ciągle powiększane wysypisko śmieci dla miasta, istnieje również projekt przekształcenia biegnącej przez środek rezerwatu lokalnej drogi w odcinek trasy szybkiego ruchu łączącej Poznań z Koszalinem. W bezpośrednim sąsiedztwie rezerwatu składowane są zwały ziemi i gruzu pochodzące z robót ziemnych prowadzonych na terenie Poznania.

Polskie Towarzystwo Ochrony Przyrody „Salamandra” podjęło na terenie rezerwatu prace, które doprowadzić mają do dokładnego rozpoznania walorów przyrodniczych rezerwatu, a następnie do racjonalnie prowadzonej ochrony, przy jednoczesnym jak najpełniejszym udostępnieniu tego obszaru dla zwiedzających (zobacz: Ratujmy rezerwat!!!). Chcemy aby obiekt ten był znany, odwiedzany, i ceniony, tak jak na to zasługuje, a jednocześnie, aby nie groził mu los jego sąsiada - całkowicie prawie obudowanego osiedlami, zaśmieconego i rozdeptanego rezerwatu „Żurawiniec”.

Sławomir Janyszek

Większość merytorycznych informacji zawartych w tym artykule zaczerpnąłem z książki autorstwa pp.: prof. dr hab. Andrzeja Dzięczkowskiego - odkrywcy przyrodniczych wartości tego terenu i „ojca” rezerwatu - oraz dr Honoraty Korpikiewicz p.t. „Zagadka meteorytu Morasko” (KAW, Poznań 1979). Do tej interesującej pracy odsyłam wszystkich zainteresowanych dalszymi pasjonującymi szczegółami.