Nasz słodki Bałtyk

Przeciętnemu polskiemu turyście morze kojarzy się z południowym wybrzeżem Bałtyku, czyli z szerokimi, piaszczystymi plażami, najczęściej dość chłodną wodą, kojącym szumem fal i dorszem z frytkami na obiad. Tymczasem obraz ten zdecydowanie nie jest typowy dla naszego morza, które przy bliższym poznaniu potrafi zaskoczyć.

Bałtyk leży obecnie pomiędzy strefą klimatu kontynentalnego i oceanicznego, co wpływa na niestabilność warunków pogodowych. Ma za sobą burzliwą historię. Na przemian tracił i zyskiwał połączenie z oceanem i stawał się to jeziorem, to wysłodzonym morzem, a jego poziom wahał się +/- 60 m w stosunku do dzisiejszego. Przez około 40 mln lat obszar ten znajdował się w strefie klimatu podzwrotnikowego. Z tamtych czasów pochodzą bryłki żywicy, które zmieniły się w słynny bałtycki bursztyn. Około miliona lat temu klimat zaczął się stopniowo ochładzać. Okresy zlodowacenia (glacjały) przeplatały się z okresami topnienia lodu (interglacjałami). Około 15–16 tysięcy lat temu olbrzymi lądolód skandynawski o grubości 3 km zaczął stopniowo topnieć. Powierzchnia lądu pozbawiona dużego obciążenia, zaczęła się wypiętrzać. Kolejne fazy Bałtyku w ciągu ostatnich 10 tysięcy lat to: zimne arktyczne Morze Yoldiowe, słodkowodne Jezioro Ancylusowe i najbardziej słone Morze Litorynowe. Z czasów gdy akwen miał połączenie z arktycznym Morzem Białym, do dziś zachowały się w nim takie reliktowe gatunki, jak: drapieżne robaki denne z typu niezmogowców (Priapulida), ryba kur rogacz (Myoxocephalus quadricornis) oraz skorupiak podwój wielki (Saduria entomon), nazywany też wszą morską. Dzisiejsze stadium, zwane Morzem Mya od nazwy rodzajowej współcześnie żyjącego małża – małgwi piaskołaza (Mya arenaria), uzyskał Bałtyk ok. 2,5 tysiąca lat temu. Nie jest to stan ostateczny. Uwolnione spod ciężaru lądolodu dno wciąż się podnosi i wkrótce (w geologicznym ujęciu czasu) odetnie Zatokę Botnicką, tworząc z niej jezioro. Wcześniej, bo jeszcze w tym wieku, globalne ocieplenie spowoduje zapewne podniesienie się poziomu wody o ok. 40 cm.

Nazwę Bałtyk, wywodzącą się od łacińskiej nazwy pasa (balteus), po raz pierwszy podał Adam z Bremy (około 1075 roku). Rzeczywiście nasze morze przypomina ułożony południkowo pas o urozmaiconej linii brzegowej. Polska część leży w obrębie Bałtyku Południowego, który jest najpłytszą, najcieplejszą i najżyźniejszą częścią tego akwenu. Całe Morze Bałtyckie ma powierzchnię 415 266 km² i objętość 21 721 km³. Gdyby cały ocean światowy porównać do średniego basenu olimpijskiego, wody Bałtyku zmieściłyby się w jednym wiadrze. Choć kąpiąc się w nim, wyraźnie czujemy słony smak wody, jest to najsłodsze morze świata! Za taki stan rzeczy odpowiada przewaga wpływu słodkiej wody niesionej przez rzeki w stosunku do procesów parowania, które jest bardzo słabe w chłodnym klimacie, a w naturalny sposób zwiększa zasolenie. Wpadające do Bałtyku rzeki mogłyby zapełnić go od nowa w zaledwie 42–46 lat. Duże znaczenie ma też ukształtowanie dna tego zbiornika. Choć w Głębi Landsorckiej dno schodzi do 459 m p.p.m., średnia głębokość Bałtyku to zaledwie 52,4 m, a na przeważającym obszarze wynosi nie więcej niż 70 m. Jednak jedyne połączenie z innymi wodami morskimi jest jeszcze płytsze. Graniczny próg wodny Cieśniny Sund ma głębokość zaledwie 8 m, Wielki Bełt tylko 15−16 m, a Mały Bełt – 10 m. Większe wlewy słonej wody oceanicznej odbywają się przy sprzyjających warunkach zaledwie raz do roku, jesienią, przy silnych sztormach, mniejsze – nieco częściej. W latach 1951–1968 stwierdzono dwadzieścia wlewów słonej wody, z których tylko sześć zaliczało się do większych. Ale bywały zabójcze dla Bałtyku lata, kiedy w ogóle ich nie było (np. 1985–1993). Dlaczego zabójcze? Średni poziom zasolenia oceanów to ok. 35‰. Począwszy od Cieśnin Duńskich, zasolenie Bałtyku stopniowo maleje – od 20‰ w Kattegat do zaledwie 2–3‰ w Zatokach Fińskiej i Botnickiej. Średnia dla całego morza to 7–8‰. Wyobraźmy sobie, w jakim stresie są ryby, które przemieszczają się od Cieśnin Duńskich, jeśli przy zasoleniu 35‰ ciśnienie osmotyczne¹ wynosi 23 atmosfery, a przy 7−8‰ – już tylko 4,4. Nie każdy gatunek to wytrzymuje. Dla wielu gatunków morskich minimalne zasolenie, jakie są w stanie przeżyć (przy jego stopniowym obniżaniu), to 5−8‰. Przy tak dużej rozpiętości zasolenia występują w Bałtyku zarówno organizmy słonowodne, słodkowodne, jak i preferujące wodę słonawą. Jednak w efekcie przyczynia się to do zubożenia różnorodności biologicznej, która jest zdecydowanie większa w wodach słonych. Obserwowane jest też tutaj zjawisko submergencji: pełnomorskie organizmy płytkowodne występują w Bałtyku bliżej dna, gdzie zasolenie jest większe. Inną formą anomalii, na którą wpływa mniejsze zasolenie, jest np. ograniczenie lub zanik zdolności do rozmnażania płciowego u glonów. Z kolei niektóre zwierzęta wcześniej dojrzewają płciowo i wytwarzają mniej jaj. Morskie małże mają tu cieńsze, bardziej kruche skorupki. Przede wszystkim jednak obserwujemy karlenie – zmniejszenie rozmiarów w stosunku do tych, które te same gatunki osiągają w Morzu Północnym.

Dostawy świeżej wody oceanicznej ważne są nie tylko ze względu na zasolenie. Bałtyk otaczają kraje stosunkowo gęsto zaludnione i mocno uprzemysłowione, co skutkuje zanieczyszczeniem jego wód. Spływające z rzekami związki fosforu i azotu powodują nadmierne użyźnienie i chwilowy przybór liczebności wszystkich organizmów, przede wszystkim glonów i sinic. Nadmiar fitoplanktonu nieskonsumowanego przez organizmy wyższe opada na dno, gdzie ulega rozkładowi. Proces ten powoduje zużywanie tlenu i powstawanie zabójczego siarkowodoru. Od 1958 roku obserwuje się pustynie siarkowodorowe, które obecnie na stałe występują głównie w strefach przydennych środkowego i południowego Bałtyku, przy Zatoce Gdańskiej. Na Bałtyku prawie w ogóle nie występują pływy związane z siłami grawitacyjnymi Księżyca i Słońca, które mogłyby przyczyniać się do mieszania wód. Na Morzu Północnym wahania wody między przypływem i odpływem sięgają 100 cm, a w Kołobrzegu tylko 3–4 cm. Również wiatr nie jest w stanie wymieszać do końca wód powierzchniowych bogatszych w tlen i tych głębiej zalegających. Gęstsza i cięższa słona woda oceaniczna wpływa przez Cieśniny Duńskie przy dnie, dostarczając życiodajny tlen do głębszych warstw, podczas gdy mniej słone wody bałtyckie wypływają górą.

Mimo tych nietypowych i trudnych warunków szacuje się, że wody Bałtyku Południowego zamieszkuje około 500 gatunków zwierząt, a Północnego – około 300 (dla porównania w Morzu Północnym żyje 4000 gatunków). Mało znanym faktem jest występowanie licznej grupy bezkręgowców, kojarzonych raczej z bardziej słonymi i ciepłymi morzami. Znajdziemy tu sporo gatunków małży (nie tylko tych, których muszle można znaleźć na plaży) oraz różne gatunki skorupiaków, m.in. krewetkę bałtycką (Palaemon adspersus) osiągającą rozmiary 5−7 cm, która jest jednak zbyt rzadka, aby można było ją odławiać w celach gospodarczych, a także trzy gatunki krabów (w tym dwa obcego pochodzenia). W wodach Bałtyku żyje też około dziesięciu gatunków, najczęściej maleńkich, kilkumilimetrowych meduz z gromady stułbiopławów (Hydrozoa) oraz dwie większe, należące do gromady krążkopławów (Scyphozoa): powszechnie znana chełbia modra (Aurelia aurita), która dobrze znosi niskie zasolenie morza, oraz znacznie od niej większa i preferująca głębsze oraz bardziej słone wody, bełtwa festonowa (Cyannea capillata)². Skatalogowano także dziesięć gatunków gąbek i trzy koralowce. Najbardziej znanymi przedstawicielami fauny morskiej są oczywiście ryby. Podobnie jak inne organizmy żyjące w Bałtyku, możemy podzielić je na: słodkowodne (występują w ujściach rzek, zatokach, strefie brzegowej), słonawowodne oraz morskie (najczęściej występują w głębszych i bardziej słonych wodach). Niektóre gatunki żyją w Bałtyku, ale się tu nie rozmnażają, inne wpadają na chwilę z gościną, jak choćby duże stada makreli (Scomber scombrus), sardele (Engraulis encrasicolus), niegładzice (Hippoglossoides platessoides), ostroboki (Trachurus trachurus) czy witlinki (Merlangius merlangus). Do słodkowodnych ryb zaliczamy: certę (Vimba vimba), sandacza (Sander lucioperca), leszcza (Abramis brama), płoć (Rutilus rutilus), okonia (Perca fluviatilis), szczupaka (Esox lucius) i sieję (Coregonus lavaretus). Spotkamy tu też ryby dwuśrodowiskowe, m.in.: łososia atlantyckiego (Salmo salar), troć wędrowną (Salmo trutta m. trutta), jesiotra ostronosego (Acipenser oxyrinchus)³ i węgorza europejskiego (Anguilla anguilla). Wśród pozostałych, typowo bałtyckich gatunków (lub podgatunków), możemy wyróżnić taksony użytkowe, do których należą: śledź bałtycki (Clupea harengus membras), dorsz bałtycki (Gadus morhua callarias), płastugi: stornia (Platichthys flesus), gładzica (Platessa platessa), zimnica (Limanda limanda) i skarp (Scophthalmus maximus), zwany też turbotem, oraz belona (Belone belone), widywana tutaj tylko w okresie tarła, a także te, których się nie poławia: motela (Enchelyopus cimbrius), tasza (Cyclopterus lumpus), dennik (Liparis liparis), węgorzyca (Zoarces viviparus) − jedyna ryba żyworodna, iglicznia (Syngnathus typhle) czy wężynka (Nerophis ophidion). Powszechnie znany dorsz bałtycki jest obecnie zagrożony wyginięciem, głównie na skutek przełowienia i zanieczyszczenia wody.

Bałtyk zamieszkują też cztery gatunki ssaków morskich: spokrewniony z delfinami morświn (Phocoena phocoena) oraz trzy gatunki fok. Najliczniejsza i zarazem największa jest foka szara (Halichoerus grypus). Jej liczebność szacuje się na 32 tysiące osobników. Częściej niż na naszym wybrzeżu spotkać ją można w okolicach Zatoki Botnickiej, Fińskiej i Ryskiej. Tam też żyje większość z około ośmiotysięcznej bałtyckiej populacji najmniejszej i najbardziej zimnolubnej foki tego morza – nerpy (Pusa hispida), zwanej też foką obrączkowaną. Najrzadszą foką w Bałtyku jest foka pospolita (Phoca vitulina), choć jest to najbardziej rozprzestrzeniony płetwonóg na świecie. Preferuje ona cieplejsze rejony Cieśnin Duńskich, Kattegat i Morza Bełtów. Jej bałtycką populację szacuje się na zaledwie około 600 osobników. Foki żywią się głównie rybami, skorupiakami i mięczakami. Choć przez rybaków są traktowane jako szkodniki i czasem nielegalnie tępione, obecnie, dzięki ochronie, stopniowo poprawiają swoją liczebność i kondycję. Morświn jest jednak gatunkiem skrajnie zagrożonym. Populacja w całym Bałtyku nie przekracza zapewne 100 osobników! W Polsce jeszcze w okresie międzywojennym był odławiany celowo. Obecnie objęty jest ścisłą ochroną, jednak zdarza się, że wpada w sieci rybackie. Inne gatunki waleni odwiedzają Bałtyk tylko wyjątkowo.

Polska jest zdecydowanie największym dostarczycielem szkodliwego azotu do Bałtyku i jednym z przodujących trucicieli. Na szczęście wszystkie kraje nadbałtyckie współpracują, aby przeciwdziałać temu największemu zagrożeniu i redukować zanieczyszczenia, co częściowo się udaje. Jakość wody oraz sytuacja większości gatunków bałtyckich ryb zaczyna się poprawiać. Nadal jednak na około 10% powierzchni morza występują pustynie siarkowodorowe. Komisja Ochrony Środowiska Morskiego Bałtyku, znana również jako Komisja Helsińska (HELCOM), oceniła kondycję fauny i flory naszego morza, sporządzając czerwoną księgę. Miejmy nadzieję, że dzięki działaniom zmierzającym do poprawy jakości wód Bałtyku uda się poprawić sytuację najbardziej zagrożonych gatunków i ocalić przyrodę tego wyjątkowego akwenu.

Agnieszka Marianowicz-Szczygieł
Ten adres pocztowy jest chroniony przed spamowaniem. Aby go zobaczyć, konieczne jest włączenie w przeglądarce obsługi JavaScript.
lufcik.info