Gdzie żyją takhi, czyli na tropie dzikości

Zawsze marzyłam, by zobaczyć dzikie konie na wolności. Galopujące tabuny można podziwiać w filmach przyrodniczych o Australii lub Ameryce Północnej, nie brakuje ich też w westernach. Ale choć ich widok pobudza wyobraźnię, nie są to prawdziwe dzikie zwierzęta, tylko żyjące na swobodzie zdziczałe konie domowe. Aby więc spełnić to marzenie, musiałam się skupić na koniach Przewalskiego. Ich poszukiwanie zaczęłam podczas studiów.

Polska – Holandia – Azja

Pierwszy trop znalazłam w Internecie – stronę holenderskiej organizacji Foundation Reserves for the Przewalski Horse (FRPH), która wtedy prowadziła program ochrony i reintrodukcji koni Przewalskiego w Mongolii. Dyrektor Fundacji, pani Inge Bouman, naprowadziła mnie na kolejny ślad – Park Narodowy Hustain Nuruu, 100 km od Ułan Bator. Teraz już mogłam wysłać list bezpośrednio do dyrekcji tego Parku. Odpowiedź, która stamtąd nadeszła, zawierała post scriptum: „A najlepiej niech Pani przyjedzie i sama zobaczy dzikie takhi* tu u nas na stepach. Zapraszamy”. Nie trzeba mi było tego dwa razy powtarzać...

Parę miesięcy później uśmiechnięty dyrektor Parku z ożywioną gestykulacją opowiadał mi coś po rosyjsku, prowadząc samochód wąską nitką wyboistej, mongolskiej drogi. Jechaliśmy na spotkanie takhi – prawdziwych dzikich koni (zobacz też: Mongolia – kraina stepu - SALAMANDRA 1/2004), ostatnich żyjących przodków konia domowego. Przed setkami lat ich obecność na tych pustkowiach była czymś zupełnie normalnym. Teraz trzeba wynająć samochód i trochę się natrudzić, by je znaleźć. Pod wieczór konie Przewalskiego przychodzą do wodopoju, wtedy najłatwiej je zobaczyć. Ale zacznijmy od początku...

Czym się różni takhi od zwykłego bułanka?

Konie Przewalskiego (Equus przewalskii) to najbliżsi żyjący do dzisiaj przodkowie konia domowego. Pochodzą z tej samej rodziny koniowatych (Equidae), jednak różnią się zarówno pod względem morfologicznym, behawioralnym jak i genetycznym – mają o dwa chromosomy więcej (66), niż konie domowe (64).

Biorę do ręki pocztówkę z fotografią dzikiego konia i zastanawiam się, czy można się pomylić. Hm, nie sądzę. Na pierwszy rzut oka widać inną budowę, inne proporcje, odmienne umaszczenie niż u zwykłych, domowych koni. Są niskie (ok. 130 cm w kłębie), o krępej budowie ciała, cechuje je też dość duża głowa. Niemal bułane umaszczenie (tak określa się konia o beżowym, żółtawym kolorze sierści, czarnych kończynach, grzywie i ogonie) sprawia, że idealnie maskują się pośród skał, piachu i płowych traw. Na grzbiecie i bokach sierść jest brązowordzawa, kasztanowata, rzadziej gniada, brzuch jest jasnożółty, beżowy. Szczególnie rzuca się w oczy brak grzywki na czole i krótka, stercząca, czarna grzywa. Podoba mi się krótki, zaokrąglony pysk rozjaśniony na końcu, jakby właśnie został umoczony w mleku. Jaśniejsza jest też nasada ogona. Na kończynach widać poprzeczne pręgowania, a wzdłuż całego grzbietu biegnie ciemna pręga. Zimą całe porastają długą sierścią, nieco jaśniejszą od szaty letniej. Bardzo silne kopyta pozwalają im bez problemów poruszać się po skalistym i kamienistym gruncie.

Jak to z takhi było

Najstarsze dowody istnienia dzikich koni w typie konia Przewalskiego datuje się na ok. 20 tys. lat temu. Rysunki naskalne znalezione w jaskiniach i grotach Włoch, zachodniej Francji i północnej Hiszpanii ukazują kształty zwierząt o charakterystycznych cechach konia Przewalskiego, tj. pręgowanych kończynach i sterczącej grzywie. Po ostatnim zlodowaceniu, które miało miejsce kilkanaście tysięcy lat temu, gatunki i ekosystemy stepowe dużej części Europy oraz Azji zostały wyparte przez ekosystemy leśne. Były to trudne czasy dla koni żyjących dotąd tylko na stepie. Niektóre z nich zaadaptowały się do nowych warunków, część jednak przeniosła się w głąb stepów euroazjatyckich, skąd przemieściła się dalej na wschód, zasiedlając głównie tereny obecnej Mongolii, Mongolii Wewnętrznej i północno-zachodnich Chin.

Niestety, konie Przewalskiego nie przetrwały na tych terenach do czasów współczesnych, a przyczynił się do tego głównie człowiek. W okresie podbojów mongolskich urządzano polowania na dzikie konie, by zaspokoić głód i pozyskać skóry dla wielotysięcznych armii. Szczególnie czasy krwawych rządów ekspansywnego mongolskiego władcy Dżyngis Chana (XII/XIII w.) poważnie zdziesiątkowały populacje koni, osłów i baktrianów (wielbłądów dwugarbnych). W późniejszych czasach dzikie konie, jako zwierzęta płochliwe, trudne do złapania i przez to dla myśliwych szczególnie atrakcyjne, trafiały jako drogocenny prezent na dwory cesarskie oraz do zamożnych kolekcjonerów rzadkich zwierząt. Urządzano też na nie polowania dla uczczenia wyjątkowych okazji. Przykładowo, imperator Mandżurii, pod koniec XVIII wieku, zorganizował polowanie, w którym brało udział ok. 3 tys. naganiaczy i myśliwych. Zabito wówczas ok. 300 dzikich koni. Odławiano też młode osobniki w celu krzyżowania z końmi udomowionymi. Uzyskane potomstwo cechowała większa siła i odporność. Ponadto plemiona koczownicze rozwijały się ekspansywnie, przemieszczały w głąb stepów i osiedlały przy ujęciach wody. Liczne stada zwierząt gospodarskich stawały się poważną konkurencją dla dzikich roślinożerców, którzy spychani byli w stronę pustyni Gobi i gór Tien-Shan. Tereny te, niestety, nie były przyjazne dla dzikich koni. Tamtejszy klimat nie rozpieszczał – podczas bardzo ostrych zim temperatura spadała nawet do –50ºC. Szczególnie duże straty w ich populacji przyniosły zimy w 1944 r. i w 1956 r. Stada zostały zdziesiątkowane.

W rezultacie gatunek został skazany na wymarcie w środowisku naturalnym. Rżenie konia Przewalskiego można było posłyszeć jeszcze w 1968 r., na pograniczu Mongolii i Chin. Wtedy po raz ostatni odnotowano ten gatunek na wolności.

Przejeżdżając pociągiem przez tamte rejony nie miałam wątpliwości, że nie ma tam warunków do życia dla dzikich koni. Za oknami godzinami przesuwały się monotonne obrazy surowych, pozbawionych roślinności skał, przeplatanych wydmami. W swoim notesie zapisałam: „Całkowite pustkowia, brak trawy. Nie, to na pewno nie jest dom dla koni”.

Gdzie rżą teraz, czyli przeprowadzka na stepy

Zanim dzikie konie całkowicie wyginęły, odłowiono wiele osobników i umieszczono w ogrodach zoologicznych na całym świecie. Dzięki skutecznej reintrodukcji od kilkunastu lat konie Przewalskiego znowu cieszą się wolnością.

Program reintrodukcji dzikich koni w Mongolii zapoczątkowany został przez holenderskich badaczy Iana i Inge Bouman z FRPH. Dzięki badaniom genetycznym określającym stopień spokrewnienia (inbredu) osobników, wyselekcjonowano konie, które stały się fundamentem hodowlanym obecnej populacji wolnościowej. Drugą wojnę światową przeżyło jedynie 31 koni Przewalskiego, z czego tylko 13 osobników zakwalifikowało się do dalszej hodowli. Od nich pochodzi obecna populacja dziko żyjąca, reintrodukowana w Mongolii. Na wolność miały zostać wypuszczone młode konie, które urodziły się w półrezerwatach, czyli na specjalnie wydzielonych terenach, gdzie stworzono zwierzętom możliwość rozwoju w warunkach z ograniczoną ingerencją człowieka (w Niemczech i Holandii) i miały być przez to lepiej przygotowane do życia w warunkach naturalnych, na mongolskich stepach.

Tak też się stało. W latach 1992–2000 do Mongolii przyjechało 86 koni. Powrót rodzimego takhi wzbudził ogromny entuzjazm wśród rdzennych mieszkańców Mongolii. Na lotnisko wylegały wiwatujące tłumy, a w Parku Narodowym Hustain Nuruu odbyły się uroczyste ceremonie z tej okazji.

Największy, a zarazem pionierski program reintrodukcyjny, przeprowadzono w Parku Narodowym Hustain Nuruu. Żyje tam obecnie najliczniejsza populacja tych koni na świecie – w sierpniu 2004 r. było ich 170 (17 haremów i 1 stado kawalerskie). Zwierzęta mają do dyspozycji teren o powierzchni ok. 65 tys. ha i są pod stałą obserwacją pracowników Parku. Z początku prowadzono pomiary telemetryczne, jednak zrezygnowano z nich, głównie z powodu częstych przypadków kradzieży sprzętu oraz zdzierania przez konie obroży z nadajnikami. Obserwacje koni odbywają się w taki sposób, by nie ingerować w ich życie. Nie są dokarmiane, leczone ani odrobaczane.

Któregoś razu zapytałam pana Sukh’a, który jest jednym z dyrektorów w Hustain Nuruu, czy mają problem z końmi wychodzącymi poza obręb Parku. Odpowiedział bez namysłu „dlaczego miałyby wychodzić, tu mają jak w niebie, tu jest końskie Eldorado. Dalej są tylko ludzie i nie ma trawy”. Pan Sukh pracuje tu od lat, doskonale zna się na dzikich koniach i lubi o nich opowiadać. Dowiedziałam się również, że mogę tu przyjechać na wolontariat, co niestety sporo kosztuje...

Moją uwagę zwraca zachowanie ogiera. Stoi samotnie, na małym wzniesieniu poza haremem i bacznie kontroluje sytuację. Jego uszy intensywnie pracują, widać że się niepokoi. Może podeszliśmy za blisko. Po chwili konie przebiegły za wzgórze. Wyraźnie było widać, że stadem kieruje najstarsza klacz. Pośród kilku dorosłych osobników hasały kilkumiesięczne źrebaki. Urodziły się już tu – na stepie – pod koniec zimy lub wczesną wiosną. Część młodych padła ofiarą wilków, jednak większość przeżyła i od urodzenia hartowała się w surowych warunkach. Można tak godzinami siedzieć z lornetką i aparatem pośród skał, wpatrując się w te piękne zwierzęta, które przetrwały prawie niezmienione od czasu epoki lodowcowej.

Anna Grebieniow

*) Takhi to konie Przewalskiego w języku mongolskim.