Żaby śnić...

Ludzie od dawna zastanawiali się nad znaczeniem snów. Powstały nawet całe zbiory wiedzy (tajemnej) na ten temat – senniki – gdzie można znaleźć skatalogowane w porządku alfabetycznym wyjaśnienia „typowych” snów. Ale czemu piszę o snach, a nie – jak zwykle – o płazach? Ano, bo mi się właśnie drugą noc z rzędu śniły... żaby!

Masywne przednie kończyny samców żab trawnych ułatwiają im trzymanie samicy w trakcie godów
Fot. Jan Ciesielski

Co to może oznaczać? Skorzystałem z Internetu, wrzuciłem w wyszukiwarkę hasło „znaczenie snów” i wyświetliły mi się linki do wielu stron na ten temat. Na jednej z nich znalazłem alfabetyczny sennik. Klikam na literkę „ż”... Jest! „Żaby: jeść – wysokie godności; rechotanie – szczęśliwa przyszłość; widzieć w wodzie – duże pieniądze; zabijać – szkodzisz samemu sobie.”

Hm... samemu sobie szkodzić nie będę – to dobra wiadomość. Wysokie godności na razie mnie ominą, a poza tym – no, no – niezłe perspektywy! No tak, ale ze mną to nie taka prosta sprawa. Mnie, jako herpetologowi (naukowiec badający płazy i gady – przyp. red.) – co prawda w zasadzie „niepraktykującemu” – przyśniły się nie po prostu jakieś tam żaby, tylko konkretnie – żaby brunatne, a jeszcze konkretniej – żaby trawne. Poszukam dalej. No nie, nie ma nic o żabach trawnych ani brunatnych. O co zatem chodzi? No tak. To chyba oznacza, że czas najwyższy ukończyć artykuł o... żabach brunatnych! A już myślałem, że to zapowiedź szczęśliwej przyszłości i dużych pieniędzy. Chociaż... właściwie jedno drugiego nie wyklucza, mam nadzieję.

Para żab trawnych
Fot. Renata i Marek Kosińscy

Wspólną nazwą „żaby brunatne” objęto trzy występujące w Polsce gatunki żab: żabę trawną (Rana temporaria), żabę moczarową (R. arvalis) i żabę dalmatyńską (R. dalmatina). Podczas gdy dwa pierwsze są pospolite i spotykane na całym obszarze naszego kraju, to trzeci jest u nas prawdziwą rzadkością. Dość powiedzieć, że ja – poniekąd specjalista od płazów – nigdy nie miałem okazji obserwować w naturze żab dalmatyńskich. Do niedawna w ogóle powątpiewano w obecność tych płazów w obrębie naszych granic, jednak w latach 80. potwierdzono ich stanowiska w Polsce Południowowschodniej. W odróżnieniu do „żab zielonych” (zobacz: Zielono mi - SALAMANDRA 2/2004) – żaby brunatne nie tylko nie są... zielone, ale także są znacznie bardziej od nich lądowe i nie krzyżują się między sobą. Dla przypomnienia: żaba wodna (Rana esculenta), jedna z trzech form żab zielonych, jest krzyżówką (tzw. hybrydogenetycznym mieszańcem) żaby jeziorkowej (R. lessonae) i żaby śmieszki (R. ridibunda).

U godujących samców żab brunatnych skóra jest nabrzmiała i tworzą się fałdy, co spowodowane jest gromadzeniem się dużej ilości limfy pod skórą
Fot. Renata i Marek Kosińscy

Jak łatwo się domyślić, żaby brunatne trafiły pod ten wspólny szyld ze względu na ubarwienie – w zależności od gatunku, płci, środowiska itd. mniej lub bardziej brunatne. Statystycznie największą z żab brunatnych jest żaba trawna. Samice tego gatunku osiągają ok. 5–11 cm długości, samce nieco mniej – od 4 do 10 cm. Ubarwienie grzbietowej strony ciała żaby trawnej ma zabarwienie brązowe, czasem nieco szarawe, oliwkowe, aż do zgniłozielonego, z plamami, których barwa może być najróżniejsza – od czarnej, przez różne odcienie brązu aż do różowej. Po bokach głowy znajdują się ciemnobrązowe lub czarne plamy skroniowe. Górne powierzchnie tylnych kończyn pokryte są przeważnie ciemnymi poprzecznymi prążkami. Ubarwienie brzusznej strony ciała jest jaśniejsze, białawe, lub żółtawe, często z drobnymi, ciemniejszymi od tła plamkami. Żaby moczarowe są mniejsze od trawnych. Dojrzałe płciowo osobniki tego gatunku osiągają długość 4–8 cm. Ubarwienie ciała jest zasadniczo bardzo podobne do ubarwienia żab trawnych. Zdarzają się osobniki (szczególnie w zachodniej części kraju), u których na grzbiecie, wzdłuż kręgosłupa, występuje jaśniejszy pasek. Żaby dalmatyńskie osiągają od ok. 6 do maksymalnie 10 cm długości, są zatem nieco większe od moczarowych i trochę mniejsze od trawnych. Ich ubarwienie... jest bardzo podobne do ubarwienia dwóch pozostałych form.

Biorąc pod uwagę ogromną zmienność ubarwienia, nawet w ramach tego samego gatunku, łatwo dojść do wniosku, że określenie przynależności gatunkowej poszczególnych osobników tylko na tej podstawie jest niezmiernie trudne, o ile w ogóle możliwe. Jak to zatem zrobić? Trzeba wziąć pod uwagę inne cechy morfologiczne. I tak: żaba trawna, oglądana z góry, ma pysk szeroki, tępo zakończony. Łatwo to zapamiętać, znając jej łacińską nazwę: temporaria – tępy pysk. Pamiętajmy tylko, że nie wszystko, co ma tępy pysk, to żaba... Żaba moczarowa i dalmatyńska mają pysk wyraźnie bardziej spiczasty, trójkątny. Kolejną cechą odróżniającą poszczególne gatunki jest wielkość tzw. modzeli podeszwowych – rogowych wyrostków na pięcie. U żaby trawnej modzele są niewielkie, wyraźnie większe u żab moczarowych, a u dalmatyńskich mają wielkość... pośrednią. Na szczęście żaby dalmatyńskie mają zdecydowanie najdłuższe (wśród żab brunatnych) kończyny tylne – sporo dłuższe niż u żab moczarowych, z którymi najłatwiej byłoby je pomylić. Dzięki temu potrafią bardzo daleko – nawet do 2 metrów – skakać. Stąd ich inna, polska nazwa – żaba zwinka.

W przytrzymaniu śliskiej skóry samicy pomagają samcom silnie zgrubiałe i wypukłe modzele godowe
Fot. Renata i Marek Kosińscy

Jak już wspomniałem wyżej, żaby brunatne są znacznie bardziej lądowe niż żaby zielone. Wszystkie trzy gatunki zamieszkują dość zróżnicowane środowisko – lasy, tereny uprawne, łąki, sady, ogrody, parki – często oddalone od zbiorników wodnych. W praktyce, na tym samym obszarze spotkać można zarówno żaby trawne, jak i moczarowe, a pewnie – tam gdzie występują – także dalmatyńskie, przy czym te ostatnie uważane są za najbardziej ciepłolubne i występują na terenach dobrze nasłonecznionych, a co za tym idzie – łatwo nagrzewających się, zapewniających jednak niezbędną płazom wilgoć. Na lądzie żaby brunatne poruszają się długimi skokami, przy czym palma pierwszeństwa w tej dziedzinie należy się – oczywiście – żabom dalmatyńskim. Podobnie jak żaby zielone, także żaby brunatne są drapieżnikami, zjadającymi... wszystko co mniejsze od nich, czyli przede wszystkim bezkręgowce (owady, pajęczaki, ślimaki, dżdżownice), ale czasem także mniejsze płazy, a nawet (trawna) małe jaszczurki. Żaby brunatne mogą być aktywne zarówno w dzień, jak i w nocy. Ich aktywności za dnia sprzyja deszczowa pogoda. W gorące, suche dni chowają się w miejscach zacienionych, wilgotnych.

Żaby brunatne odbywają gody i składają jaja w różnego rodzaju niewielkich zbiornikach wodnych – stawach, jeziorkach, torfiankach, rowach melioracyjnych, rozlewiskach, a nawet w wolno płynących odcinkach rzek lub w płytszych miejscach większych jezior (żaba trawna). Charakterystyczne dla tych płazów są masowe wędrówki do miejsc rozrodu, rozpoczynające się czasem już pod koniec lutego, kiedy tylko się nieco ociepli (na czas ochłodzenia mogą być przerywane). Bardzo często zdarza się, że szlaki, którymi poruszają się żaby brunatne, przecinają drogi. Wiele z nich ginie w tym czasie pod kołami samochodów. Jako pierwsze, zwykle w połowie marca, a najdalej na przełomie marca i kwietnia, gody rozpoczynają żaby trawne. Krótko później dołączają żaby moczarowe, a tam, gdzie występują żaby dalmatyńskie – również one. Terminy godów wszystkich żab brunatnych nakładają się na siebie częściowo tak, że można je spotkać w jednym zbiorniku wodnym w tym samym czasie.

Godowisko żab moczarowych
Fot. Renata i Marek Kosińscy

Samce żab trawnych wabią samice wydając charakterystyczne, niskie, gardłowe głosy godowe „krrrrrrrrrrrrrrrrrrrr”. Przypominają one nieco skrzypienie skórzanego pasa albo... odgłos napinanej cięciwy łuku. W każdym razie ja mam takie skojarzenia. Należy przy tym zaznaczyć, że żaby trawne nie są szczególnie uzdolnione wokalnie – głosy te są ciche, słyszalne jedynie z niewielkiej odległości, a to z powodu braku zewnętrznych rezonatorów (które mają np. żaby zielone) – żaby trawne mają parzyste rezonatory wewnętrzne. Podobna uwaga dotyczy pozostałych gatunków żab brunatnych, z tym że głosy godowe żab moczarowych przypominają raczej... bulgotanie wody w gejzerach, a głosy godowe żab dalmatyńskich są do nich podobne, ale jeszcze cichsze – u tego gatunku w ogóle brak rezonatorów.

Fot. Marek Szczepanek

Samce żab trawnych mają w okresie godów charakterystyczną szatę – podgardle przybiera niebieskawą barwę, plamy na grzbiecie częściowo zanikają, a skóra na całym ciele staje się znacznie bardziej uwodniona. W wyniku tego panowie-żaby stają się wtedy jakby... galaretowaci. Ponadto, na pierwszym palcu dłoni samców pojawiają się w tym czasie szorstkie modzele godowe pomagające w przytrzymaniu partnerki podczas łączenia się żab w pary, czyli tzw. ampleksus. Najbardziej atrakcyjnie w okresie godowym prezentują się samce żab moczarowych – cała ich skóra na grzbiecie jest liliowa bądź niebieska. Godujące samce gromadzą się zwykle masowo w jednym miejscu zbiornika wodnego, tworząc niebieskoliliowe kobierce. U żab dalmatyńskich brak wyraźnie zaznaczonej szaty godowej, występują jednak modzele godowe.

Samice żab trawnych składają skrzek bezpośrednio do wody lub przyczepiają go do roślin wodnych. Ma on formę pakietów, które liczą od 900 do ok. 4000 jaj – u żab moczarowych od ok. 200 do ok. 3000, a u dalmatyńskich od kilkuset do niemal 2000. Jaja żab brunatnych – w zależności od warunków termicznych – rozwijają się przez ok. 2–3 tygodnie. Po tym czasie wylęgają się z nich kijanki, bardzo podobne do siebie u wszystkich gatunków. Po ok. 2–3 miesiącach kijanki przeobrażają się w małe żabki i masowo opuszczają zbiorniki wodne, tworząc czasem prawdziwe roje – wygląda to, jakby muchy obsiadły brzeg stawu.

Niektóre, co sprytniejsze samce starają się zdobyć względy samicy już w trakcie wędrówki do stawu
Fot. Adriana Bogdanowska

Pod koniec września i w październiku żaby brunatne zapadają w sen zimowy. Zimują zarówno w wodzie, np. na dnie strumieni lub małych rzek – zwłaszcza żaby trawne – jak i na lądzie w różnego rodzaju ziemnych kryjówkach, czasem wspólnie z innymi płazami. I śpią... aż do wiosny. Na co i ja, patrząc na aurę za oknem, miałbym ochotę. A skoro mowa o spaniu – wróćmy jeszcze na chwilę do snów. W jednym z internetowych senników znalazłem coś takiego: „Znak żaby może odzwierciedlać pragnienie znalezienia pięknego księcia, tak jak księżniczka pocałowała żabę i przemieniła się ona w księcia. To może być znak transformacji i znalezienia piękna pod powierzchnią brzydoty.” O nie – żadnego księcia nie chcę znaleźć! Ale gdyby ktoś z czytelników (a pewnie bardziej – czytelniczek) chciał, to polecam... żaby śnić.

Albin Pawłowski