Orlik w świecie roślin

Od połowy maja do połowy lipca w dąbrowach, ciepłych grądach, na zrębach, polanach i obrzeżach lasów liściastych spotkać można orlika pospolitego (Aquilegia vulgaris). Nie jest to jednak przedstawiciel skrzydlatych drapieżników, jak mogłaby sugerować zarówno polska jak i łacińska nazwa, ale roślina, której charakterystyczne kwiaty coraz częściej zdobią przydomowe ogródki.

Orliki wabią dużymi, intensywnie wybarwionymi i urzekającymi kształtem kwiatami
Fot. Michał Falkowski

Nazwa rodzajowa tego gatunku wywodzi się prawdopodobnie od łacińskiego słowa áquila, czyli orzeł. Kwiaty posiadają bowiem ostrogi przypominające szpony ptaków drapieżnych. Nie można jednak wykluczyć, że pochodzi ona od słowa aquilégus, które oznacza zbierający, gromadzący wodę. Ten przedstawiciel rodziny jaskrowatych (Ranunculaceae) rośnie zwykle na glebach żyznych, preferując miejsca słoneczne lub półcieniste.

Orlik jest rośliną wieloletnią, dorastającą do jednego metra wysokości, o łodydze wzniesionej i rozgałęzionej, w górnej części pokrytej gruczołkami. To, co w nim urzeka, to bardzo efektowne kwiaty. Osiągają one wielkość 3–5 cm, a ich liczba dochodzi do 12 sztuk. Są one zazwyczaj fioletowe lub niebieskie, rzadziej białe, i zwisają na długich szypułkach. Palety barw dopełniają liczne, żółte pręciki wystające z korony. Płatki zaopatrzone są w charakterystyczne dla orlików długie, hakowato zagięte ostrogi zawierające nektar. Kwiaty zapylane są przez błonkówki, głównie trzmiele i pszczoły.

W miejscach nasłonecznionych, takich jak polany i skraje lasów, orliki intensywnie kwitną
Fot. Renata i Marek Kosińscy

Orlik należy do roślin trujących. Zawiera alkaloidy, kwasy fenolowe, glikozydy i garbniki. Przy doustnym spożyciu powoduje odurzenie, omdlenia, zwężenie źrenic, biegunkę i trudności w oddychaniu. Roślina ta od wieków, zwłaszcza w krajach azjatyckich, wykorzystywana jest w medycynie. Surowcem leczniczym oprócz ziela Herba Aquilegiae są również nasiona Semen Aquilegiae i korzenie Radix Aquilegiae. Wyciągi z orlika działają rozkurczowo, a zawarte w nich kwasy fenolowe pobudzają wydzielanie żółci. Ziele orlika stosuje się jako środek ściągający, moczo- i żółciopędny, zalecany zwłaszcza przy żółtaczkach zakaźnych. W czasach nam współczesnych materiał zielarski pozyskuje się z roślin uprawianych na plantacjach.

Aquilegia vulgaris jest gatunkiem o zasięgu euroazjatyckim. Występuje w północnej Afryce, Europie (z wyjątkiem Półwyspu Iberyjskiego oraz północnych terenów Półwyspu Skandynawskiego) oraz w umiarkowanej strefie Azji. Roślina ta należy do rodzaju orlik (Aquilegia) liczącego około 70 gatunków występujących na półkuli północnej. W Polsce występuje zarówno na niżu, jak i na terenach górskich. Podlega ścisłej ochronie gatunkowej.

Niestety piękny wygląd kwitnącej rośliny jest przyczyną jej zrywania lub wykopywania i przesadzania do ogródków przydomowych. Powoduje to zanik wielu naturalnych stanowisk tego gatunku. W wielu rejonach kraju, m.in. na Pomorzu Gdańskim, w Wielkopolsce czy południowym Podlasiu, orlik uznany jest za gatunek ginący i figuruje na czerwonych listach. W miejscach dawnych osad, na cmentarzach oraz w ogródkach przydomowych i działkowych powszechnie występują mieszańce ogrodowe o barwnych kwiatach, z silnie wydłużonymi pręcikami – Aquilegia x hybrida. Łatwość, z jaką dochodzi do krzyżowania, stanowi kolejne zagrożenie dla krajowej populacji orlika. Istnieje bowiem możliwość tzw. rozmycia się genów.

Michał Falkowski
Zakład Botaniki
Uniwersytet Przyrodniczo-Humanistyczny w Siedlcach