Mieniaki - motyle jak z tropików

Już w dzieciństwie mieniaki budziły mój ogromny podziw. Szczególnie samce, które mieniły się przepięknymi barwami, na podobieństwo bajecznie kolorowych tropikalnych gatunków. W naszej faunie na próżno szukać motyli mogących się z nimi równać pod tym względem. Zawsze, gdy tylko mam okazję je spotkać, przystaję, aby podziwiać ich niecodzienną urodę oraz szybki i zwinny lot.

Samiec mieniaka tęczowca prezentujący wszystkie barwy swoich skrzydeł
Fot. Jakub Michalcewicz

W naszym kraju występują dwa gatunki mieniaków – mieniak tęczowiec (Apatura iris) i mieniak strużnik (Apatura ilia). Choć nie są obecnie zagrożone, warto poznać bliżej te duże i płochliwe motyle.

Rozpiętość skrzydeł mieniaka tęczowca wynosi od 60 do 72 mm. Mają one kolor czarnobrunatny z białym rysunkiem w formie plam i pasów. Na przednim skrzydle są to grupki białych plamek, na tylnym szeroka przepaska z niewielkim ząbkiem na zewnętrznej krawędzi. Przy tylnym kącie tylnego skrzydła widnieje czarna plamka z rudą obwódką i często jasną kropką w środku. Znana jest forma, gdzie u samca biały rysunek jest całkowicie zredukowany (f. iole). Prawdziwą ozdobą tych skrzydeł jest jednak to, że ich wierzch u samców, oglądany pod odpowiednim kątem, mieni się granatowo. Za ten efekt odpowiedzialne są barwy strukturalne* – kolor powstaje wskutek interferencji fal świetlnych. Skrzydła samicy nie mają połysku. Spód skrzydeł jest szarobrunatny z pomarańczowymi przejaśnieniami, a białe elementy rysunku leżą w tych samych miejscach, co na wierzchu. W zewnętrznej części przedniego skrzydła znajduje się czarna plamka w szerokiej rudej obwódce i z jasnoniebieską plamką w środku. Na tylnym skrzydle podobna plamka jest niewielka, jej obwódka słabo wykształcona, a jasnoniebieska plamka jest wyraźna.

Mieniak tęczowiec występuje od północnej części Półwyspu Iberyjskiego przez strefę klimatu umiarkowanego Eurazji aż do Korei i Japonii. Na północy sięga do południowej Finlandii. Nie występuje w basenie Morza Śródziemnego. W naszym kraju można go spotkać na całym obszarze, przeważnie jednak nielicznie. Zamieszkuje lasy liściaste i mieszane. Preferuje gruntowe drogi leśne i skraje lasów.

Mieniaki chętnie odwiedzają odchody zwierząt
Fot. Jakub Michalcewicz

Motyle można spotkać od drugiej dekady czerwca do pierwszej dekady sierpnia. Najczęściej na odchodach zwierząt i padlinie, które są dla nich źródłem pokarmu. Chętnie siadają też na drogach leśnych, by napić się wody z kałuż. Niech nas nie zdziwi, jeśli motyl będzie chciał się z nami nieco „zaprzyjaźnić” i usiądzie na naszym ciele. Nie dajmy się jednak zwieść, to nie my go zainteresowaliśmy, ale zapach naszego potu. Samice przebywają zwykle w koronach drzew, dlatego najczęściej będziemy mieli okazję podziwiać samce.

Gąsienica mieniaka tęczowca żeruje głównie na wierzbie iwie (Salix caprea), wierzbie uszatej (S. aurita) i wierzbie szarej (S. cinerea). Na roślinie pokarmowej spędza też zimę. Żerowanie kontynuuje wiosną następnego roku. Przepoczwarcza się zwykle w czerwcu, na liściu.

U podobnego gatunku – mieniaka strużnika – występują dwie formy barwne. Forma typowa ma wierzch skrzydeł czarnobrunatny. Na przednim skrzydle białe plamki ułożone są w trzy rzędy, a w komórce środkowej występuje niewielkie rozjaśnienie. W tylnym skrzydle biała przepaska jest mocno zwężona i nie ma ząbka na zewnętrznej krawędzi. W zewnętrznej części przedniego skrzydła znajduje się duża czarna plamka w wąskiej brunatnej obwódce. Przy tylnym kącie tylnego skrzydła położona jest podobna, mniejsza plamka. U drugiej formy (f. clytie) przy nasadzie przedniego skrzydła znajduje się żółte rozjaśnienie, żółte plamki tworzące przepaski, a wzdłuż zewnętrznego brzegu skrzydeł – rząd żółtopomarańczowych, półksiężycowatych plamek, które u samic zwykle występują w postaci jednolitego paska. Ciemne plamki są w wyraźnej, pomarańczowej obwódce. Barwy strukturalne u tego gatunku powodują, że skrzydła samca, gdy oglądamy je pod pewnym kątem, mienią się fioletowo. Spód skrzydeł u obydwu form jest podobnie ubarwiony – szarożółtawy z pomarańczowymi przejaśnieniami w przednim skrzydle, a białe elementy rysunku umieszczone są podobnie jak na wierzchu skrzydeł.

Strużnika można czasami spotkać w parkach na terenach miejskich
Fot. Adam Larysz

Zasięg geograficzny tego gatunku jest podobny do mieniaka tęczowca, z tym że na północy dochodzi on do wybrzeży Morza Bałtyckiego i nie występuje w Wielkiej Brytanii. Spotkamy go również w całej Polsce. Żyje w lasach liściastych i mieszanych, a szczególnie łęgowych. Podobnie jak mieniak tęczowiec przebywa zwykle na gruntowych drogach leśnych i skrajach lasów. Obydwa gatunki środkowoeuropejskich mieniaków zasiedlają więc podobne biotopy i często występują razem. Strużnik spotykany jest ponadto czasami w parkach na terenach miejskich.

Motyl lata zwykle w jednym pokoleniu od trzeciej dekady czerwca do pierwszej dekady sierpnia. Podobnie jak tęczowiec chętnie siada na odchodach zwierząt, padlinie czy wilgotnej ziemi, skąd pobiera płyny. Wabiony jest także zapachem ludzkiego potu. Gąsienica żeruje głównie na różnych gatunkach topól: topoli osice (Populus tremula), czarnej (P. nigra), kanadyjskiej (P. x canadensis) i włochatej (P. candicans), z przerwą na zimowanie.

Oba gatunki mieniaków umieszczone są na Czerwonej liście zwierząt ginących i zagrożonych w Polsce. Niekorzystny wpływ na ich występowanie może mieć gospodarka leśna, w wyniku której usuwa się z lasów wierzbę iwę i osikę. W ten sposób likwiduje się bazę rozwojową obu gatunków motyli. Aby je chronić należy pozostawiać w lasach gospodarczych preferowane przez nie gatunki drzew, a także dążyć do zachowania leśnych dróg gruntowych.

Jakub Michalcewicz
Katedra Entomologii Leśnej
Uniwersytet Rolniczy w Krakowie