Pachnący pustelnik

Stare drzewa z zamierającymi fragmentami pnia – dziuplami i próchnowiskami, to najbogatszy pod względem różnorodności biologicznej typ środowiska w Europie Środkowej. Ocenia się, że blisko 1/3 wszystkich gatunków organizmów lądowych na naszym kontynencie związana jest z martwym drewnem lub zamierającymi częściami żywych drzew. W Polsce ponad 1500 gatunków samych tylko chrząszczy, czyli 1/4 ogólnej ich liczby, to gatunki związane z tym szczególnym środowiskiem. W tym urozmaiconym towarzystwie można spotkać pewnego szczególnie dostojnego chrząszcza.

Samca można odróżnić od samicy po wyraźniej zaznaczonych guzach na głowie i przedpleczu oraz podłużnej bruździe pomiędzy nimi

Liczba gatunków związanych z drzewem rośnie wraz z jego wiekiem. Im starsze drzewo, tym więcej różnorodnych mikrośrodowisk rozwija się w jego obrębie (dziuple, próchnowiska, martwice boczne, martwe gałęzie różnej wielkości, w tym gałęzie odłamane, leżące na ziemi). Jako że proces tworzenia się próchnowisk, zwłaszcza wewnętrznych, może trwać nawet kilkadziesiąt lat, ochrona starych, dziuplastych drzew jest niezwykle ważna dla ochrony przyrody. Związane z nimi liczne gatunki mikroorganizmów, grzybów i zwierząt (głównie owadów), stały się jedną z najsilniej zagrożonych, a zarazem słabo poznanych grup organizmów. Jednym z interesujących przedstawicieli organizmów związanych ze starymi drzewami jest pachnica dębowa (Osmoderma eremita) – okazały chrząszcz należący do rodziny poświętnikowatych (Scarabaeoidea).

Stanowiska pachnicy w Polsce (wg Oleksa i in. 2003, Szwałko 2004 oraz niepublikowanych danych własnych)

Odżywianie się martwym, częściowo rozłożonym drewnem, to dość często spotykana specjalizacja pokarmowa wśród larw chrząszczy blaszkorożnych (Lamellicornia). W próchnowiskach wypełniających dziuple starych drzew poza pachnicą spotkać można np. kilka gatunków z rodziny kruszczyc (Cetoniidae).

Larwy pachnicy odżywiają się próchnem różnych gatunków drzew i przechodzą rozwój we wnętrzu dziupli. Może on trwać nawet do czterech lat, ze względu na niską wartość odżywczą pokarmu. Drewno i próchno są bardzo ubogie w związki azotowe, stąd w jelitach gatunków odżywiających się takim pokarmem żyją symbiotyczne bakterie, wiążące azot z atmosfery.

Pachnica preferuje okazałe, dziuplaste drzewa (głównie lipy, dęby, wierzby i jabłonie) rosnące w dobrze nasłonecznionych miejscach. Stanowiska zacienione są zasiedlane znaczniej słabiej, prawdopodobnie ze względu na niekorzystne warunki termiczne. Stąd stosunkowo niewiele znanych z Polski stanowisk pachnicy znajduje się w lasach, a jeśli już, to w wiekowych starodrzewach, w których znajdują się luki powstałe np. na skutek wiatrołomów, albo na obrzeżach lasów. Głównym miejscem występowania pachnicy w Polsce są krajobrazy kulturowe (ukształtowane przez człowieka) – przede wszystkim zadrzewienia przydrożne, ale także parki i cmentarze, sady, zadrzewienia w obrębie łąk i pastwisk. Przeszło 90% zasiedlonych drzew rośnie w alejach i szpalerach przydrożnych.

Pachnica spotykana jest także w środowiskach leśnych, pod warunkiem że cechuje je obecność starych, dziuplastych drzew i rozluźnienie drzewostanu

Larwa pachnicy to pędrak, typowy dla chrząszczy blaszkorożnych. Charakterystyczna jest znaczna wielkość (nawet 7,5 cm długości i 12 g wagi!) oraz bardzo mocne zagięcie ciała, w kształt litery „C”.

Pachnica to jeden z największych krajowych chrząszczy. Może osiągać aż 4 cm długości i ważyć ponad 2 g.

Niska rozrodczość w połączeniu z coraz mniejszą liczbą odpowiednich do zasiedlenia dziuplastych drzew sprawiają, że chrząszcz ten wymiera w wielu regionach Europy. Od roku 1995 pachnica dębowa jest objęta w Polsce ścisłą ochroną gatunkową, w najwyższej kategorii ochronnej (potrzeby jej ochrony są nadrzędne wobec wszelkich potrzeb gospodarczych). Zobowiązuje nas do tego Konwencja o ochronie gatunków dzikiej flory i fauny europejskiej oraz ich siedlisk (tzw. Konwencja Berneńska) oraz Dyrektywa 92/43/EWG w sprawie ochrony siedlisk naturalnych oraz dzikiej fauny i flory (tzw. Dyrektywa Siedliskowa UE). Została także uznana za gatunek o pierwszorzędnym znaczeniu dla Wspólnoty Europejskiej, którego większość stanowisk powinna być chroniona poprzez uznanie ich za obszary Natura 2000.

Mimo skrytego trybu życia, stosunkowo łatwo wskazać drzewa zasiedlone przez pachnicę na podstawie szczątków owadów i odchodów larw, wypełniających wnętrze zasiedlonych pni drzew

Ciekawe jest pochodzenie nazw tego chrząszcza, i to zarówno nazwy naukowej, jak i polskiej. Grecki wyraz eremitos i łaciński eremita oznaczają pustelnika. Zapewne miejsce życia pachnicy – dziupla – kojarzyła się autorowi opisu gatunku z pustelnią. Istotnie asceci i pustelnicy wybierali niekiedy na miejsce swojego schronienia puste w środku pnie szczególnie okazałych drzew. Dziś wiemy, że próchno wypełniające dziuple drzew jest prawdziwą ostoją różnorodności biologicznej i pachnica nie jest w nich bynajmniej osamotniona. Policzono, że martwe drewno w trakcie rozkładu zawiera więcej komórek niż tkanki żywego drzewa.

Nazwę polską (jak również nazwy w niektórych innych językach, np. w czeskim – páchník, słowackim – pižmovec, niemieckim – Juchtkäfer) pachnica zawdzięcza charakterystycznemu, chociaż trudnemu do opisania zapachowi, porównywanemu do woni piżma, śliwek bądź wyprawionej skóry, czyli juchtu. Zapach ten jest feromonem wydzielanym przez samce w celu przywabienia samic. Analiza chemiczna wykazała, że samce wydzielają tę samą substancję – dekalakton – co owoce brzoskwiń i śliw.

Typowe środowisko pachnicy w północnej Polsce. Chociaż często pachnica określana jest mianem „gatunku puszczańskiego”, to jednak znacznie częściej spotyka się ją w krajobrazach ukształtowanych przez człowieka.

Pachnica to owad wyjątkowo osiadły. Larwy (pędraki) całe życie spędzają w dziupli, zaś obdarzona zdolnością lotu postać dorosła rzadko opuszcza dziuple. Chrząszcze w ciągu swego życia przelatują zwykle mniej niż 200 metrów. Z tego powodu istnieje ścisły związek pomiędzy zagęszczeniem odpowiednich drzew a poziomem ich zasiedlenia przez pachnicę. Brak dziuplastych drzew na przestrzeni ćwierci kilometra to dla pachnic bariera nie do pokonania. Dla ochrony tego gatunku konieczne jest więc zachowanie zadrzewień, w szczególności w krajobrazach kulturowych. Najlepiej, jeśli tworzą one sieci – tak jak w przypadku alei i szpalerów drzew przy drogach, w wielu zakątkach Pomorza i Mazur. Należy pamiętać, że dziuple tworzą się przez co najmniej kilkadziesiąt lat. Strategia ochrony pachnicy powinna więc wybiegać na kilkadziesiąt lat do przodu i w zadrzewieniach powinny być reprezentowane drzewa w różnym wieku. Ostatnio w Polsce stare drzewa w zastraszającym tempie znikają z krajobrazu. Stare lipowe i dębowe aleje przy drogach są bezlitośnie usuwane przy okazji modernizacji dróg. Warto jednak jeszcze raz podkreślić, że zgodnie z aktualnym rozporządzeniem dotyczącym ochrony gatunkowej zwierząt, pachnica jest gatunkiem o specjalnym rygorze ochronnym, w przypadku którego wszelkie odstępstwa od zakazów – a więc także wszelkie niszczenie ich siedlisk – wymaga indywidualnego zezwolenia Ministra Środowiska. Bez takiego zezwolenia wycinka drzew zasiedlonych przez pachnicę jest bezprawna. Występowanie tego chrząszcza może być zatem istotnym argumentem ułatwiającym starania o zachowanie przydrożnych alei.

Tekst i zdjęcia: Andrzej Oleksa
Instytut Biologii i Ochrony Środowiska
Uniwersytet Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy

Więcej informacji o pachnicy dębowej można znaleźć m.in. w Internecie pod adresem: www.eremit.net.