Prawo (nie)doskonałe

Kot wolnowychodzący nielegalny

W połowie lipca Internet i media zalała fala dyskusji o tym, czy kot domowy jest inwazyjnym gatunkiem obcym i czy jego uwalnianie do środowiska (także pozwalanie na spacery samopas) jest zakazane i karalne. Jak zawsze w wypadku publicznych dyskusji o mruczkach komentarzy pod każdym artykułem i postem było setki (sam się do nich dołożyłem), a prezentowane opinie były skrajnie różne, w dużej części oparte na emocjach, a nie argumentach prawnych i naukowych. No to jak w końcu jest? Czy pozwalając swojemu kotu swobodnie eksplorować okolicę, łamie się obowiązujące prawo? Tak!

Dlaczego uważam, że rozstrzygnięcie tej wątpliwości jest jednoznacznie pozytywne mimo licznych głosów przeciwnych w mediach tradycyjnych i społecznościowych? Wydaje mi się, że odmienne poglądy wynikają w znacznej mierze z niezrozumienia zależności między pojęciami: gatunek obcy, inwazyjny gatunek obcy oraz inwazyjny gatunek obcy uznany oficjalnie za „stwarzający zagrożenie” dla Polski lub Unii Europejskiej. W dyskusjach terminy te są nonszalancko traktowane zamiennie. Nawet Generalna Dyrekcja Ochrony Środowiska, a za nią Ministerstwo Środowiska, być może przestraszone, że Właściciel Kota może poczuć się zaniepokojony doniesieniami prasowymi, pośpiesznie opublikowały „dementi”, w którym pomylono te pojęcia i wbrew faktom stanowczo oświadczono, że kot domowy nie jest inwazyjnym gatunkiem obcym (później stanowisko to nieco zniuansowano)...

Nie będę tu przytaczał szczegółowych definicji wspomnianych wyżej pojęć¹. Na potrzeby rozstrzygnięcia „sprawy kota” wystarczy zrozumienie ogólnej zależności między nimi, którą obrazuje poniższy rysunek.

Zgodnie z dwoma kluczowymi aktami: ustawą z dnia 11 sierpnia 2021 r. o gatunkach obcych oraz rozporządzeniem Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) nr 1143/2014 z dnia 22 października 2014 r. w sprawie działań zapobiegawczych i zaradczych w odniesieniu do wprowadzania i rozprzestrzeniania inwazyjnych gatunków obcych, rodzaje wprowadzonych ograniczeń i surowość sankcji za ich łamanie są uzależnione od tego, do której z tych kategorii należy dany gatunek. W odniesieniu do niemal wszystkich gatunków obcych (z drobnymi wyjątkami – np. w odniesieniu do roślin wykorzystywanych w racjonalnej gospodarce rolnej) zakazano dwóch czynności: wprowadzania do środowiska oraz przemieszczania w środowisku. Dodatkowe, restrykcyjne ograniczenia wprowadzono w odniesieniu do tych gatunków obcych, które zostały oficjalnie uznane za „stwarzające zagrożenie” dla Polski lub Unii Europejskiej, ujmując je odpowiednio w unijnym (84 gatunki) lub krajowym (dodatkowe 31 gatunków) rozporządzeniu. W efekcie w odniesieniu do 115 taksonów (czyli zaledwie ok. 0,7% zidentyfikowanych gatunków obcych, które już „zadomowiły się” w Europie) obowiązują między innymi zakazy przetrzymywania, hodowania, wprowadzania do obrotu, przemieszczania czy wykorzystywania. Zagadnienie to regulują art. 7 ustawy o gatunkach obcych i art. 7 wspomnianego rozporządzenia unijnego nr 1143/2014. Łamanie zakazów dotyczących obcych gatunków uznanych za „stwarzające zagrożenie” stanowi w Polsce przestępstwo, a w odniesieniu do pozostałych gatunków obcych – wykroczenie (art. 34 i 35 ustawy).

To, czy gatunek jest obcy oraz czy gatunek obcy jest inwazyjny, nie wynika z umieszczenia go w rozporządzeniach, ale ze stanu faktycznego. Ocenia się to na podstawie danych naukowych, posiłkując się definicją rozporządzenia unijnego, opartą także na konwencjach międzynarodowych i wiedzy biologicznej. Kot domowy Felis catus jest od dawna uznawany na całym świecie za jeden z najgroźniejszych inwazyjnych gatunków obcych. Czyni w środowisku naturalnym ogromne straty. Nie tylko w Australii czy na małych izolowanych wyspach, ale praktycznie wszędzie, gdzie się za sprawą człowieka pojawia, w tym w Polsce. To elementarna wiedza naukowa, poparta morzem badań i publikacji, skutkująca umieszczeniem kota domowego w wykazach szczególnie szkodliwych dla przyrody inwazyjnych gatunków obcych².

Skoro kot domowy w środowisku naturalnym jest tak groźny dla wielu gatunków, dlaczego nie został ujęty w jednym z rozporządzeń kwalifikujących do objęcia go szczególnymi ograniczeniami w posiadaniu i obrocie? Wprowadzanie restrykcyjnych ograniczeń dotyczących posiadania kotów byłoby nieracjonalne – niemal niemożliwe do wyegzekwowania, powodujące duży opór społeczny, tworzące ogromne obciążenie administracyjne (wymagałoby np. wydawania milionów zezwoleń na odstępstwa od zakazów), a jednocześnie mogące powodować skutki odwrotne od zamierzonych (wypuszczanie kotów do środowiska w celu uniknięcia kłopotów formalnych). Wszak koty domowe w ich właściwym siedlisku (czyli w domu) nie powodują istotnych zagrożeń. Skoro problem leży jedynie w ich porzucaniu czy pozwalaniu na swobodne eksplorowanie ekosystemów z dziko żyjącymi gatunkami, to należy zakazać tych szkodliwych czynności. I tak się wreszcie w Polsce stało.

Od 18 grudnia 2021 r., czyli od wejścia w życie ustawy o gatunkach obcych, kota domowego, jak wszystkich organizmów, które nie są rodzime dla Polski czy poszczególnych jej regionów, dotyczą zakazy „wprowadzania do środowiska oraz przemieszczania w środowisku”. Przed tą datą zakaz wprowadzania do środowiska gatunków obcych wynikał z art. 120 ustawy o ochronie przyrody. Jednak w przypadku tej ustawy przy interpretowaniu jej regulacji należy posługiwać się definicją gatunku zawartą w jej art. 5 pkt 1. Wyłącza ona spod pojęcia gatunek „formy, rasy i odmiany udomowione, hodowlane lub uprawne”. Nie będąc więc „gatunkiem” w rozumieniu ustawy o ochronie przyrody, kiciuś nie podlegał także żadnym ograniczeniom dotyczącym gatunków, wynikającym z tej ustawy...

Obecna ustawa o gatunkach obcych nie zawiera osobnej definicji gatunku. W odniesieniu do gatunku obcego odsyła do art. 3 pkt 1 unijnego rozporządzenia 1143/2014, który nie uwzględnia żadnych wyjątków dla organizmów udomowionych czy uprawnych. Dlatego np., aby zakaz wprowadzania do środowiska nie obowiązywał roślin uprawnych stosowanych w rolnictwie czy na miejskich klombach, trzeba było wprowadzić wyjątek z art. 7 ust. 3 pkt 3 tej ustawy, który jednak nie obejmuje kotów, gdyż nie są one roślinami.

Podsumowując aktualny stan prawny, wprowadzanie kota do środowiska stanowi obecnie naruszenie zakazu z art. 7 ust. 1 ustawy o gatunkach obcych. Zgodnie z art. 2 pkt 23 ustawy w związku z art. 3 ust. 7 rozporządzenia 1143/2014, „wprowadzenie” oznacza wszelkie przemieszczenie gatunku poza jego naturalny zasięg na skutek interwencji człowieka³. Ponieważ nigdzie nie ma „naturalnego zasięgu” kota domowego, wszelkie jego wprowadzanie do środowiska na terenie Polski stanowi naruszenie tego zakazu – zarówno porzucenie, jak i zezwalanie na chwilowe przebywanie w tym środowisku (swobodne wypuszczanie poza dom czy zamkniętą wolierę). Czyn taki stanowi wykroczenie z art. 35 ust. 1 pkt 1 tej ustawy, zagrożone karą aresztu albo grzywny. Na podstawie pkt. 2 tego ustępu w wypadku ukarania za to wykroczenie sąd może także orzec „przepadek przedmiotów służących do popełnienia wykroczenia oraz gatunku obcego pochodzącego z wykroczenia, chociażby nie stanowiły własności sprawcy”. Określenie „przedmioty” należy tu interpretować szeroko (w rozumieniu art. 30 § 1 kodeksu wykroczeń) – obejmuje to także organizmy żywe. Oznacza to, że sąd może orzec przepadek wprowadzanego do środowiska kota (służył do popełnienia wykroczenia). Przepis ogranicza zakres dopuszczalnej konfiskaty przedmiotów pochodzących z wykroczenia do [okazów należących do] gatunków obcych, gdyż wykroczenia wymienione w art. 35 ust. 1 zasadniczo nie prowadzą do uzyskiwania przez sprawców innych przedmiotów.

Powyżej omówiłem jedynie ograniczenia wynikające z przepisów o gatunkach obcych. Warto zaznaczyć, że art. 10a i 10b ustawy z dnia 21 sierpnia 1997 r. o ochronie zwierząt regulują część zagadnień dotyczących rozmnażania i wprowadzania kotów do obrotu. Z kolei porzucanie kota stanowi od dawna przestępstwo z art. 35 ust. 1a w związku z art. 6 ust. 2 pkt 11 tej ustawy, gdyż jest jedną z form znęcania się nad zwierzęciem. W praktyce zatem opisane wykroczenie z ustawy o gatunkach obcych popełniają przede wszystkim posiadacze tak zwanych kotów wolnowychodzących, pozostających pod ich regularną, okresową opieką. Wprowadzenie tego przepisu to nie tylko wypełnienie obowiązku związanego z unijnymi przepisami o gatunkach obcych. Taki zakaz powinien być wprowadzony także na podstawie dyrektyw UE: siedliskowej i ptasiej, gdyż na ich podstawie państwa członkowskie mają obowiązek zakazywać – i skutecznie je zwalczać – wszelkich działań prowadzących do świadomego zabijania zwierząt z gatunków chronionych – a takim, i to na ogromną skalę, jest pozwalanie kotom na niekontrolowane penetrowanie środowiska naturalnego. Niestety Polska nie była jedynym krajem, który w tej sprawie miał zaległości legislacyjne⁴.

Czy ten nowy zakaz w odniesieniu do domowych futrzaków ma szanse na bycie egzekwowanym? To wymagałoby – po pierwsze – szerokiej akcji informacyjnej i edukacyjnej w społeczeństwie, a sądząc po reakcjach GDOŚ i Ministerstwa Środowiska, ze strony organów państwowych na to chyba się nie zanosi. Po drugie – musiałoby zmienić się podejście i przygotowanie organów ścigania i sprawiedliwości do wykroczeń przeciw przyrodzie. Na razie większość z nich podchodzi do ich ścigania jak do jeża – z dużą ostrożnością, choć są pozytywne wyjątki. Po trzecie wreszcie – sam zakaz nie wystarczy. Potrzebne byłyby inne przepisy wspomagające, umożliwiające kontrolę przestrzegania prawa. Przede wszystkim koty domowe (a także psy) powinny podlegać obowiązkowi znakowania mikroczipami i rejestrowania ich posiadania w ogólnopolskiej bazie (rozwinięcie obowiązku z art. 10a ust. 3 i 4 ustawy o ochronie zwierząt, który dotyczy tylko psów i nie nakazuje znakowania trwałego). Służby gminne mogłyby wówczas po odłowieniu wolnochodzących zwierząt domowych sprawnie ustalać ich właścicieli. Zwierzęta zbiegłe czy zagubione szybko wracałyby do zmartwionych opiekunów, a gdyby sytuacja wielokrotnie się powtarzała – byłyby przesłanki do dyscyplinowania nieodpowiedzialnych posiadaczy przewidzianymi w prawie sankcjami. Obawiam się, że póki te trzy warunki nie zostaną spełnione, ten nowy przepis pozostanie martwy, a wolnowychodzące koty domowe będą dalej szerzyły spustoszenie wśród chronionych kręgowców.

Andrzej Kepel

Artykuł powstał w ramach projektu „E-INWAZJE – identyfikacja i ograniczanie źródeł i dróg dystrybucji inwazyjnych gatunków obcych w handlu internetowym”, który korzysta z dofinansowania otrzymanego od Islandii, Liechtensteinu i Norwegii w ramach Mechanizmu Finansowego EOG i Norweskiego Mechanizmu Finansowego na lata 2014–2021 oraz z budżetu państwa.