O pająku, który jeździł koleją

Do tej pory opisano 40 tysięcy gatunków pająków. Z jednym wyjątkiem (zobacz: Pająk wegetarianin - SALAMANDRA 2/2009) wszystkie są drapieżnikami i polują głównie na owady. Zaledwie sto kilkadziesiąt gatunków podjęło duże ryzyko i włączyło do swojej diety mrówki, a i tak w wielu przypadkach nie są one ich jedynym pożywieniem. Pająk Zodarion rubidum żywi się wyłącznie mrówkami, w związku z czym, musiał wykształcić wiele interesujących przystosowań. Jednym z nich jest specyficzny oprzęd, który z jednej strony broni go skutecznie przed wrogami (głównie mrówkami), a z drugiej przyczepiany do kamieni i towarów transportowanych przez kolej pozwolił mu na wyruszenie w daleką podróż.

Zodarion rubidum należący do rodziny Zodariidae, to jeden z ok. 130 gatunków z rodzaju Zodarion. Występowanie większości z nich ogranicza się do niewielkich areałów w strefie śródziemnomorskiej. Zaledwie kilka ma szerszy zasięg, w tym bohater tego artykułu.

Zodarion rubidum – smakosz mrówek
Fot. Rudolf Macek

Gatunek ten został po raz pierwszy stwierdzony w 1914 roku, w północnej Hiszpanii. Przez niecałe 100 lat jego zasięg rozszerzył się już na prawie całą Europę oraz Amerykę Północną, gdzie w chwili obecnej sięga aż do Kanady. W naszym kraju został po raz pierwszy stwierdzony we Wrocławiu w 1996 roku, następnie w okolicach Hrubieszowa w 2006 i na kilku stanowiskach w okolicy Świnoujścia w 2009 roku. Nie jest pewne, co skłoniło go do podjęcia takiej wędrówki, ale wiadomo, że jego rozprzestrzenianie się jest ściśle związane z koleją, ponieważ najczęściej znajdowany jest wzdłuż linii kolejowych lub w zbiorowiskach ruderalnych¹ w najbliższej ich okolicy.

Pająk ten jest zwierzęciem wybitnie nocnym, w ciągu dnia chowa się przed drapieżnikami w charakterystycznych oprzędach² przytwierdzanych do różnych przedmiotów, głównie kamieni. Być może tajemnica jego ekspansji tkwi właśnie w tych schronieniach? Przytwierdzane do przewożonych koleją towarów, mogą być transportowane na znaczne odległości, podobnie jak dzieje się to w przypadku nasion inwazyjnych gatunków roślin. Samice w tych samych oprzędach umieszczają swoje jaja, dlatego też na stacji docelowej, zamiast pojedynczego pasażera na gapę, możemy mieć do czynienia z całym przedszkolem.

Mrówka rudnica – ulubiony przysmak Zodariona
Fot. Arkadiusz Stopa

Poza specyficznym sposobem podróżowania Zodarion rubidum ma interesujące zwyczaje kulinarne. Wszystkie pająki z rodziny Zodariidae przejawiają skrajną specjalizację pokarmową i odżywiają się wyłącznie mrówkami. Poszczególne gatunki wykazują silny związek z występowaniem ulubionego gatunku lub grupy gatunków mrówek. Nie inaczej jest w przypadku Zodarion rubidum. Specjalne przystosowania, takie jak wygląd ogólny, czerwonobrązowy kolor, układ szczecin na nogach czy przyjmowanie określonych mrówczych pozycji, pozwalają mu na udawanie czerwonych mrówek (przede wszystkim z rodzaju Myrmica, Lasius i Tetramorium) i przedostawanie się niepostrzeżenie w pobliże swoich ofiar. Dla odmiany, występujący w Polsce jego ciemno ubarwiony krewniak, Zodarion germanicum, imituje czarne mrówki (głównie z rodzaju Formica). Brak konkurencji pokarmowej pomiędzy tymi gatunkami, a także brak innych wyspecjalizowanych gatunków pająków korzystających z takiej bazy pokarmowej, jest jedną z przyczyn leżących u podłoża udanej kolonizacji i aklimatyzacji Z. rubidum., Zajęcie przez niego wolnej niszy pokarmowej i brak antagonistycznych relacji z innymi krajowymi gatunkami pająków, powoduje, że w Polsce jest on rzadkim przykładem gatunku ekspansywnego (uznawanego w innych krajach nawet za gatunek inwazyjny), niemającego negatywnego wpływu na rodzimą araneofaunę.

Mrówczynka (Myrmarachne formicaria), samiec. Jeden z najdoskonalszych przykładów upodobnienia się pająka do mrówek.
Fot. Rudolf Macek

Strategia łowiecka pająków z rodziny Zodariidae różni się od tej stosowanej przez inne mrówkożerne pająki. Na przykład skakuny (Salticidae), przypuszczają frontalny atak na mrówkę, omatnikowate (Therididae) do łowów używają sieci, często umieszczając je w pobliżu mrowisk lub mrówczych szlaków. Zodarion natomiast atakuje mrówkę od tyłu, wstrzykuje jad i ucieka na bezpieczną odległość, a do swojej ofiary zbliża się dopiero wtedy, gdy jest ona całkowicie sparaliżowana, co pozwala mu uniknąć przypadkowych obrażeń. Ciekawym zachowaniem jest oszukiwanie mrówek po zabiciu ofiary. Podczas transportu zdobyczy pająk używa przednich nóg do wysyłania sygnałów zainteresowanym sytuacją mrówkom. Dodatkowo eksponuje ciało ofiary, które wciąż wydziela znajomy mrówkom zapach, utwierdzając je w przekonaniu, że jest jedną z nich. Takim sposobem niepostrzeżenie bezpiecznie oddala się ze zdobyczą.

Historia Zodarion rubidum stanowi ciekawy przykład ekspansji gatunku, stymulowanej przez działalność człowieka (w tym przypadku kolej) oraz jest jednym z wielu przykładów przebogatych przystosowań behawioralnych w świecie pająków.

Tomasz Rutkowski
Ten adres pocztowy jest chroniony przed spamowaniem. Aby go zobaczyć, konieczne jest włączenie w przeglądarce obsługi JavaScript.